Di sản văn hóa, nhìn từ việc tổ chức hội làng

Các lễ hội thu hút được nhiều du khách cần có một kịch bản với sự tham của cả chính quyền lẫn cộng đồng. Ảnh: Ngọc Thành.

Hiểu rõ về nghi lễ truyền thống

Lễ hội truyền thống của Việt Nam nói chung là những giá trị văn hóa phi vật thể, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa tinh thần của cộng đồng và góp phần to lớn vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Trong một khía cạnh khác, những lễ hội truyền thống phản ánh về một thời xa xưa của văn hóa các tộc người, những phong tục độc đáo của họ.

Chúng ta còn thấy ngày nay ở các địa phương tục rước sinh thực khí, chém lợn, đâm trâu, “tục rước tiếng hú”… đó là những tục lệ còn mang đậm chất nguyên sơ của con người khi còn sơ khai.

Những điều này ở các xã hội có nền công nghiệp tiên tiến không đâu còn tồn tại, nên qua đó những nhà nghiên cứu có thể tìm thấy nguồn cội của rất nhiều tín ngưỡng, sinh hoạt văn hóa… của thời bình minh lịch sử loài người. Như vậy, cần phải khẳng định rằng những tục lệ, mà ngày nay chúng ta gọi là “hủ tục”, “phản cảm”… có nguồn gốc lịch sử của nó và có giá trị không hề nhỏ đối với khoa học.

Cần phải khẳng định những lễ hội như chọi trâu, chém lợn, đập trâu hay đâm trâu… không có gì là sai, là lạc hậu hay phản cảm nếu nhìn nhận đúng một cách khoa học và dưới con mắt lịch sử. Tuy nhiên, đứng trước nhu cầu của sự hội nhập quốc tế và sự thay đổi của xã hội hiện đại, những gì không còn phù hợp với xã hội mới chúng ta cũng cần xem xét, điều chỉnh.

Quan điểm là tôn trọng chủ thể trong hiện tượng văn hóa này, vì văn hóa cho họ, vì họ mà không phải vì ai khác. Cho nên cần xem quan điểm của người dân, họ có đồng ý không? Nếu thay đổi thì ảnh hưởng đến đời sống tâm linh của họ ra sao? Họ suy nghĩ như thế nào về vấn đề này? Cuối cùng, nếu phải thay đổi thì cần sự thuyết phục, thỏa hiệp giữa các nhà quản lý, chính quyền và nhân dân địa phương, muốn vậy phải nghiên cứu, vận động, thỏa hiệp, trao đổi với cộng đồng…

Thay vì việc đâm trâu, đập trâu thật (sau khi có sự bàn bạc với bà con địa phương), nên chăng có thể làm thành biểu tượng qua biểu diễn nghi lễ mô tả hành động này. Sau đó, trâu vẫn được giết thịt và đầu trâu được đem vào ban tế thần.

Thực tế những việc làm năm 2016 của hội làng Ném Thượng (Bắc Ninh) đã cho thấy một ví dụ về sự thành công. Có thể thấy lúc đầu những nghi lễ hay trò diễn mới này chưa phải hay, chưa được chấp nhận một cách thoải mái, song dần dần sẽ trở thành bình thường, phù hợp với người dân và họ có thể thay đổi, chỉnh sửa phù hợp.

Cần “kịch bản” cho lễ hội

Có thể nói ngay là chưa bao giờ quy mô của lễ hội như hội phết Hiền Quang (Phú Thọ), hội Gióng (Hà Nội) và nhiều lễ hội truyền thống khác lại có quy mô lớn như thời gian qua. Sự tham gia của hàng vạn người, giữa một diễn trường rộng lớn là một niềm mơ ước cho các nhà tổ chức lễ hội thời nay.

Có một điều cần khẳng định là hội xưa chỉ của một làng, cùng lắm là một vùng, chủ yếu cũng do người làng tổ chức. Nhấn mạnh điều này để khẳng định vai trò của làng, mà nay có thể là một xã trong việc tổ chức lễ hội. Bởi vậy, hội xưa dù có “vỡ đầu” như hội ném đá Mỹ Đức, hay tả tơi do cướp khước cầu may ở hội Gióng… thì chuyện đau lòng, phản cảm ta thấy gần đây ở Sóc Sơn, Hiền Quan, Gia Lâm… không hề xảy ra trong quá khứ. Bởi vì làng nào cũng có lệ, có hương ước.

Thiết nghĩ ngày nay, do điều kiện giao thông thuận lợi, số người dự hội đã tăng lên đáng kể. Hội ở Phú Thọ có thể là người khắp cả nước đến tham dự, thu hút được khách đông đảo là một ưu thế song lại bất cập trong vấn đề tổ chức quản lý và bảo đảm an ninh trật tự. Vì thế, vấn đề tổ chức đòi hỏi phải được chuẩn bị hết sức công phu, chu đáo, song lại phải bảo đảm làm sao tránh được những ảnh hưởng không tốt nếu sự tham gia của chính quyền quá lộ liễu, sự can thiệp quá sâu.

Để làm tốt việc này tôi xin đề xuất một số việc: Nghiên cứu kỹ diễn biến lễ hội trong quá khứ một cách đầy đủ, chi tiết, bài bản và khoa học; Tiến hành tư liệu hóa lễ hội truyền thống như hướng dẫn của UNESCO. Trên cơ sở đó khai thác triệt để lễ hội với vai trò của làng trong việc tổ chức và tham gia của cộng đồng dân cư;

Nghiên cứu các thực hành lễ hội trước đây các nhóm tham gia thực hiện nghi lễ, diễn trò, hoạt động thi tài, giật giải là những ai? Theo xóm, thôn hay người ngoài làng… Vai trò và sự tham gia của người ngoài làng và khách thập phương như thế nào? Những quy định, tục lệ, thể thức để tổ chức và quản lý các lễ hội đó ra sao? Những hình phạt như thế nào đối với những xóm, dòng họ, cá nhân vi phạm luật lệ của làng như thế nào? Vai trò của chính quyền ra sao? Vai trò của các tổ chức xã hội hóa các thực hành lễ hội...

Trên cơ sở một số nghiên cứu, điều tra tỉ mỉ, tiến hành cuộc thảo luận, tham vấn giữa dân làng và chính quyền cùng các nhà quản lý, các nhà nghiên cứu để đưa ra một “kịch bản” cho lễ hội.

Hội xưa là hội làng, do làng tổ chức, quy mô nhỏ hơn nhiều so với ngày nay khi điều kiện giao thông và kinh tế tốt hơn nhiều nên một hội làng nhỏ có thể thu hút khách từ nhiều vùng đến tham dự. Sự đông đúc này vừa là lợi thế nhưng cũng là những thách thức to lớn đối với công tác tổ chức và quản lý.