'Dự án nghìn tỷ': Lỗi của cơ chế xin - cho?

Tranh minh họa.

Luật Ngân sách Nhà nước hiện hành cho phép nguồn tiền từ ngân sách quốc gia do trung ương quản lý có thể được bổ sung cho các địa phương để cân đối ngân sách hoặc chi theo các mục tiêu cụ thể. Từ đó bị lợi dụng thành việc “xin - cho”. Việc này phát sinh nhiều chi phí bất hợp lý, chẳng hạn như chi phí “vẽ” dự án, chi phí đi xin, chi phí xem xét, duyệt cho… Chưa kể dự án đi xin thường được “vẽ” vống lên, to hơn, đắt hơn để xem xét, cắt bớt là vừa.

Để giải quyết vấn nạn này, các chuyên gia cho rằng cần thiết kế lại hệ thống phân bổ nguồn lực tài chính quốc gia theo hướng phân quyền, phân cấp mạnh mẽ cho địa phương. Việc phân cấp, phân quyền cho địa phương là rất cần thiết trong tình hình hiện nay ở nước ta mà đặc biệt trong lĩnh vực tài chính. Hệ thống phân cấp này được xây dựng theo nguyên tắc cái gì thuộc trách nhiệm của quốc gia thì Trung ương quyết, còn những gì của địa phương thì không nên để địa phương phải chạy vạy.

Luật pháp và kỹ thuật quản trị nhà nước phải tạo ra được hành lang pháp lý, cơ chế để thực thi việc phân quyền đó phù hợp với thực tế phát triển quốc gia cũng như đặc thù của từng địa phương. Sao cho mỗi cấp phân quyền phải tự mình quyết định thứ tự ưu tiên cho việc chi tiêu ngân sách và tự mình phải chịu trách nhiệm trước cử tri, trước pháp luật về những quyết sách đó.

Cái gì thuộc về trách nhiệm quốc gia, cái gì là của địa phương trong niên khóa tài chính hàng năm cũng như trong dài hạn thuộc về trách nhiệm của Quốc hội và các cơ quan dân cử các cấp. Công việc đó căn cứ vào chiến lược phát triển và quy hoạch đã được các cấp có thẩm quyền phê duyệt và tất nhiên phải đảm bảo nhận được sự đồng thuận của nhân dân.

Đồng thời với việc phân cấp, phân quyền cũng cần xác lập chế độ chịu trách nhiệm đối với chính quyền các cấp; trách nhiệm giải trình trước nhân dân; và cơ chế giám sát, kiểm soát dành cho mọi công dân, tổ chức khi có nhu cầu. Quản trị quốc gia nói chung và quản lý nhà nước nói riêng trong một chế độ dân chủ luôn đòi hỏi sự minh bạch và trách nhiệm giải trình. Điều này có nghĩa rằng xã hội và mỗi công dân phải có quyền được biết, được bàn, được giám sát và phản biện đối với các quyết sách của các cấp chính quyền.

Trong đó bao gồm cả các dự án có ý nghĩa, có tác động xã hội, ngay từ khi nó chỉ mới được khởi thảo và chuẩn bị chứ không phải buộc người dân chấp nhận một việc đã rồi. Thời gian qua, các dự án mang tầm vóc quốc gia như Đường sắt cao tốc Bắc - Nam, Sân bay Long Thành… đã trải qua quy trình được coi là “phản biện xã hội tiền chính sách”, cả bên trong và bên ngoài Quốc hội. Vấn đề ở đây là các dự án địa phương có được thực hiện theo một quy trình nghiêm túc tương tự hay không?

Gần đây nhất là câu chuyện về dự án xây dựng tượng đài, quảng trường… lên đến hơn nghìn tỷ đồng ở Sơn La. Dù dự án này đã được Hội đồng Nhân dân tỉnh phê duyệt, trong đó có căn cứ vào văn bản chỉ đạo của cơ quan cấp trên, song vẫn thiếu một căn cứ có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Đó là ý chí, nguyện vọng thực sự của người dân, được thể hiện và bảo đảm thông qua một cơ chế phản biện xã hội tiền chính sách. Các đại biểu HĐND do dân bầu ra, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân địa phương.

Có nghĩa là đại biểu dân cử phải lấy ý chí, nguyện vọng của nhân dân làm tiêu chí hàng đầu cho các quyết định của mình liên quan tới các vấn đề có ý nghĩa và tác động xã hội. Thế nhưng, khi HĐND tỉnh Sơn La bỏ phiếu thông qua Nghị quyết phê chuẩn đề án xây dựng tượng đài với tổng kinh phí 1.400 tỷ đồng, bao gồm nguồn ngân sách Trung ương, địa phương và vốn xã hội, trong các căn cứ được viện dẫn không hề có nội dung nào thể hiện “ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân”.

Càng không thể viện dẫn lý do các quan chức, đại biểu đã được dân bầu rồi thì không cần phải hỏi ý kiến của dân. Đúng là không phải bất kỳ việc gì cũng phải hỏi dân, song với các chính sách, dự án lớn, tốn kém nhiều tiền và có tác động xã hội nhất thiết không thể không có sự đồng thuận của dân, được thể hiện và đảm bảo thông qua một quy trình “phản biện xã hội tiền chính sách” như đã nói.

Ngoài ra, quyền lực đại diện của các vị đại biểu do dân bầu về bản chất không phải là cơ chế ủy quyền pháp lý mà chỉ thể hiện sự tín nhiệm chính trị của các cử tri đối với phẩm chất và năng lực của những người được lựa chọn. Do đó, phải có sự bảo đảm một cách khách quan rằng họ luôn luôn quan tâm và hành động vì lợi ích của nhân dân.