Tranh Hàng Trống

Nghệ nhân Lê Đình Nghiên.

1. Ông Lê Đình Nghiên hiện là nghệ nhân duy nhất đang làm tranh Hàng Trống. Ông sinh ra trong dòng họ Lê Đình có nhiều người làm tranh nổi tiếng của đất Kinh kỳ Thăng Long. Ông nội của ông Nghiên còn có tiếng và có một cửa hàng tranh rất lớn ở phố Hàng Hòm (Hà Nội). Sau khi ông cụ mất, nghề làm tranh được truyền lại cho bố ông Nghiên, rồi bây giờ ông Nghiên đang tiếp bước.

Hiện nghệ nhân Lê Đình Nghiên tuổi đã cao, nhưng vẫn cặm cụi bồi giấy, vẽ tranh Hàng Trống tại nhà riêng ở số 22 Cửa Đông, Hà Nội. Ông Nghiên cho biết, ngày xưa, phố Hàng Trống bán rất nhiều tranh, đồng thời trên phố này trước đây cũng có nhiều người làm tranh. Bên cạnh đó, tranh Hàng Trống cũng được làm ở các phố Hàng Nón, Hàng Hòm, Hàng Quạt (Hà Nội).

Tìm hiểu về nguồn gốc tranh Hàng Trống, PGS TS Trương Quốc Bình- Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia cho rằng, có nhiều ý kiến khác nhau về thời điểm ra đời của dòng tranh dân gian Hàng Trống.

Nhưng nhìn chung những thông tin này cho thấy dòng tranh này ra đời vào thế kỉ XVI, chịu ảnh hưởng rõ rệt của các luồng tư tưởng, văn hoá, tôn giáo của các vùng miền, các dân tộc.

Tranh Hàng Trống chủ yếu có 2 loại: đó là tranh treo Tết và tranh thờ với những đề tài phong phú, nội dung nói về cảnh sinh hoạt, chúc tụng, hay kể lại những tích truyện nổi tiếng...

Vào những năm 1970, khi đất nước có chiến tranh, cuộc sống khó khăn cũng là lúc tranh Hàng Trống đi vào chỗ bế tắc. Tranh làm ra không bán được, rất nhiều gia đình làm tranh bỏ nghề.

Nghệ nhân Lê Đình Nghiên từng chứng kiến việc người ta bán đi những bản khắc tranh quý với giá rẻ mạt, thậm chí làm củi đun. Lúc ấy, tuy rất khó khăn, nhưng ông cùng gia đình đã giữ lại được tới vài trăm bức tranh mẫu và khá nhiều ván khắc của ông nội để lại.

Ông xót xa vì có nhiều mẫu tranh quý đã không còn vì với những bức tranh Hàng Trống để thờ, sau khi thờ cúng xong, gia chủ thường hóa (đốt) tranh cũ đi cho đúng với tín ngưỡng của người Việt Nam.

Bán tranh Hàng Trống trên phố Hà Nội thuở trước - Ảnh: Hữu Cấy.

2. Khác tranh dân gian Đông Hồ dùng lối in sấp, bức tranh bao nhiêu màu thì bấy nhiêu lượt in là hoàn thành bức tranh; tranh dân gian Hàng Trống vừa in vừa vẽ.

Cụ thể, ván khắc tranh Hàng Trống chỉ có bản nét, còn màu thì phải vẽ tay toàn bộ. Chính vì thế mà ván khắc phải làm cẩn thận hơn. Để có ván khắc thì phải có mẫu tranh, các mẫu tranh do nghệ nhân đảm nhiệm, gọi là “ra mẫu”.

Người “ra mẫu” tranh thường là người giỏi nhất của từng nhóm thợ, có sự tinh tế, giàu kinh nghiệm. Người vẽ mẫu cũng là người đặt lời trên tranh. Chữ trên tranh phải đạt mức: làm rõ nghĩa của tranh, làm cân đối thêm bố cục tác phẩm, mà không bị rườm rà.

Có mẫu tranh phải sáng tác hàng tháng mới xong. Cùng một mẫu nhưng có thể có nhiều khuôn khổ to, nhỏ khác hẳn. Tuy vậy, theo nghệ nhân trẻ Lê Hoàn- con trai nghệ nhân Lê Đình Nghiên, thường những bức tranh được nhiều người ưa chuộng mới có ván khắc. Vì ngày xưa làm ván khắc khá tốn kém, nên không phải gia đình làm tranh nào cũng có thể đầu tư làm.

Với những bức tranh ít người mua thì thường phải làm thủ công (thông qua bản can) hết sức cầu kỳ. Cũng bởi lý do ấy, tranh Hàng Trống khá đa dạng về kích thước.

Tiếp sau đó đến công đoạn bồi tranh. Đây là một khâu quan trọng, sự thành công, giúp bức tranh treo được lâu phụ thuộc khs nhiều ở công đoạn này.

PGS TS Trương Quốc Bình cho biết, tranh Hàng Trống được in trên giấy dó bồi dày hay giấy báo khổ rộng. Có những tranh khổ to và dài thường bồi dày, 2 đầu trên- dưới lồng suốt trục để tiện treo, phù hợp với kiến trúc kiểu nhà cao, cửa rộng nơi thành thị. Ván khắc gỗ được làm bằng gỗ lồng mực hoặc gỗ thị. Mực in truyền thống được in bằng những chất liệu dân dã nhưng cầu kỳ và tinh xảo trong chế tác.

Còn về màu sắc và cách tạo màu, tranh Hàng Trống ngày dùng chủ yếu là các gam màu: lam, lục, đỏ, da cam… Tỷ lệ tạo không theo công thức chuẩn mực nào mà chỉ để cho thuận mắt và ưa nhìn.

Ngày xưa, màu đen của tranh được làm từ tro rơm nếp hay tro lá tre được đốt và ủ kĩ; màu vàng từ hoa hoè; màu chàm của các nguyên liệu từ núi rừng; màu son của sỏi đồi tán nhuyễn…

Những màu sắc ấy được pha với dung dịch hồ nếp cổ truyền tạo cho tranh một vẻ óng ả và trong trẻo mà các màu hiện đại không thể nào có được.

Đặc biệt, tranh dân gian Hàng Trống độc đáo chủ yếu ở kỹ thuật tô màu, mà thuật ngữ chuyên môn gọi là “cản màu”. Chỉ với chiếc bút lông nhưng những nghệ nhân Hàng Trống đã tạo nên độ đậm nhạt khác nhau của từng nét vẽ, từng gam màu.

Mỗi bức tranh dù cùng thể hiện một đề tài nhưng chưa bao giờ giống hệt nhau cả. Điều này đã tạo nên bố cục, nhịp điệu tranh vô cùng sinh động và đa dạng, nhân vật trong tranh sống động, linh hoạt và không hề tẻ nhạt.

Các nghệ nhân Hàng Trống có kỹ thuật pha màu (vờn màu) hết sức đặc biệt, chủ yếu là dùng màu sắc tự nhiên thanh và nhẹ, phù hợp với thị hiếu của người Hà Nội.

Bên cạnh đó, các nghệ nhân tranh Hàng Trống còn tỉa thêm nhiều nét nhũ vàng hay bạc, tạo ra các nhấn nhá long lanh hay các hoa văn có vẻ quý phái. Nhiều ý kiến đánh giá: Lạ nhất là các mảng mây cuộn trong các tranh thờ của Hàng Trống.

Đó là các khối mây nhiều lớp được cản màu đến độ hoàn hảo, vẽ tay mà nét như in! Đặc biệt hơn, tất cả các nét mây đều được vờn: bên đậm, bên nhạt rồi xếp lớp liên tiếp, tạo ra các tầng mây đẹp diệu kỳ.

Một số họa sĩ đi trước từng kể lại: thời đầu thế kỷ XX, nghệ nhân Hàng Trống còn biểu diễn vẽ mây một lúc 2 tay bằng 2 miếng cau khô đập dập đầu cho tưa sợi ra, nhúng màu và nước sạch 2 góc đối lập rồi lần lượt “xoay” đều 2 bên góc trên tranh, chỉ loáng cái đã tạo ra 2 đám mây gần như đối xứng. Điều đó nói lên sự tài hoa, tinh tế của nghệ nhân tranh Hàng Trống thuở trước…

3 bức tranh dân gian Hàng Trống.

3. Có thể nói, tranh Hàng Trống đã góp phần quan trọng vào tiến trình phát triển nghề làm tranh dân gian, làm cho nghề làm tranh truyền thống Việt Nam trở nên phong phú, đặc sắc và phồn thịnh một thời. Những sản phẩm nghệ thuật mang đậm bản sắc của các dòng tranh dân gian Việt Nam từ lâu đã rất nổi tiếng không chỉ ở trong nước, mà còn được nhiều nước trên thế giới biết đến.

Thy Vân