Mộc bản Trường Lưu: Từ di sản dòng họ đến di sản thế giới
Mộc bản Trường học Phúc Giang thường được gọi là Mộc bản Trường Lưu là kho sách đặc biệt của dòng họ Nguyễn Huy ở Hà Tĩnh đã được UNESCO công nhận là Di sản ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Như vậy, khối mộc bản duy nhất về văn hóa, giáo dục của một dòng họ còn lưu giữ ở Việt Nam đã cùng với hơn 900 di sản khác trên thế giới trở thành tư liệu ký ức của nhân loại.
Mộc bản Trường Lưu đang được dòng họ Nguyễn Huy lưu giữ cẩn thận.
Theo các nhà nghiên cứu, người có công sáng lập, duy trì Mộc bản Trường học Phúc Giang là Thám hoa Nguyễn Huy Oánh (1713-1789) cùng những danh nhân văn hóa trong dòng họ Nguyễn Huy như: Nguyễn Huy Tựu, Nguyễn Huy Cự, Nguyễn Huy Quýnh, Nguyễn Huy Tự... Hầu hết những người này đều tham gia giảng dạy tại Quốc Tử Giám.
Các ghi chép xưa cho thấy, bộ Mộc bản Trường học Phúc Giang có khoảng hơn 2.000 bản gỗ thị được khắc chữ Hán và Nôm để in sách phục vụ việc dạy học, khoa cử, chọn nhân tài cho quốc gia cuối thời Hậu Lê do dòng họ Nguyễn Huy ở làng Trường Lưu, xã Lai Thạch, huyện Thiên Lộc (nay là xã Trường Lộc, huyện Can Lộc - Hà Tĩnh) chế tác và gìn giữ.
Trải qua mấy trăm năm, đến nay toàn bộ mộc bản chỉ còn 394 bản, trong đó trọn vẹn 379 bản là 12 tập sách Nho gia.
Đó là 2 tập “Tính lý toản yếu” (sách rút gọn lại bộ sách do các nhà nho đời Minh biên soạn), 9 quyển “Ngũ Kinh toản yếu” (gồm Kinh Thư, Kinh Thi, Kinh Lễ, Kinh Dịch và Kinh Xuân Thu) và một tập “Thư viện quy lễ” (những lễ nghi, phép tắc trong trường học) do Thám hoa Nguyễn Huy Oánh biên soạn, thể hiện tính trọn vẹn cho một bộ sách phục vụ giáo dục thời xưa.
Vượt khỏi khuôn khổ của một dòng họ, bộ Mộc bản Trường học Phúc Giang được giới nghiên cứu cho rằng, chứa đựng nhiều tri thức tinh hoa có tác dụng to lớn thời bấy giờ về lịch sử, địa lý, chính trị, ngoại giao, biển đảo, nho giáo và các vấn đề liên quan khác. Đặc biệt, có một số bản đồ khẳng định chủ quyền, lãnh thổ quốc gia rất có giá trị về mặt chứng cứ lịch sử.
Theo GS. TS Nguyễn Huy Mỹ - hậu duệ đời thứ 16 dòng họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu, huyện Can Lộc (Hà Tĩnh), lý do Mộc bản Trường học Phúc Giang được UNESCO công nhận bởi đây là di sản văn hóa của quá khứ được để lại cho đến ngày hôm nay chứa đựng nhiều giá trị tiêu biểu. Bộ mộc bản này có niên đại thuộc loại sớm nhất Việt Nam (cách đây khoảng 250 năm) còn được lưu giữ.
Nghiên cứu cho thấy, mộc bản này ra đời còn sớm hơn cả mộc bản triều Nguyễn và mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm đã được UNESCO công nhận trước đó.
Một điều tạo nên sự độc đáo nữa, đó là toàn bộ mộc bản Trường Lưu được khắc với kỹ thuật thủ công truyền thống, khắc ván bằng âm bản tinh xảo trên cả hai mặt, chữ được viết với thư pháp đẹp đẽ, thanh thoát với nhiều dạng chữ như: Lệ, thảo, giản, dị tự, tục tự, cổ tự, chữ kiêng húy… được khắc nổi theo thể chân thư, mỗi mặt khoảng 18-20 hàng theo chiều ngang tấm gỗ.
Chiều dài mỗi tấm gỗ mộc bản bằng kích cỡ trang giấy 30 cm, rộng 20 cm, dày 2 cm, được làm từ gỗ cây thị, một loại gỗ có độ dai, mềm và bền cao nên mới lưu giữ được đến ngày nay.
Tháng 9 vừa qua, tại buổi lễ đón bằng công nhận Mộc bản Trường học Phúc Giang là di sản tư liệu thuộc chương trình Ký ức thế giới, Khu vực châu Á-Thái Bình Dương của UNESCO, bà Suzan Vize- Quyền Trưởng đại diện Văn phòng UNESCO tại Việt Nam đã bày tỏ ngưỡng mộ đối với những sáng tạo được lưu giữ trên Mộc bản Trường học Phúc Giang và khẳng định sự độc đáo của di sản thuộc sở hữu của một dòng họ duy nhất ở Việt Nam còn được lưu giữ đến ngày nay.