Người giữ lửa cho gốm Phước Tích

Ông Diễn giới thiệu cái hũ dầu bằng gốm.

Làng cổ Phước Tích được thành lập năm 1470 dưới thời Hồng Đức, dân làng lấy nghề làm gốm là chính để mưu sinh, vì làng không có ruộng. Chính vua Gia Long đặt tên cho làng là Phước Tích, và cứ hàng năm chiếu lệ trong lễ tiến vua, dân làng phải làm cái om bằng đất để nấu cơm vua ăn (gọi là om ngự). Tới năm 1967 nghề gốm trên quê hương Phước Tích đã “tắt lửa” vì điều kiện chiến tranh và nhiều lí do khách quan khác. Sau ngày đất nước giải phóng, nghề gốm nhanh chóng được khôi phục, phát triển, tuy nhiên cũng không được thịnh hành như ở thời hoàng kim.

Đến năm 1979 trước yêu cầu khắt khe của thị trường, đòi hỏi gốm Phước Tích phải cải tiến mẫu mã, đổi mới công nghệ sản xuất nên làng đã cử người đi học nghề ở Hương Canh (Hà Nội), năm 1983 dân làng vào học nghề ở Lái Thiêu (TP.HCM).

Làm theo công nghệ mới, sản phẩm đổ rót bằng khuôn, đốt bằng ga (thay cho đốt bằng củi truyền thống). Năm 2010 nghề gốm Phước Tích được vương quốc Bỉ đầu tư kinh phí, xây dựng lò cổ truyền (đốt bằng củi) để khỏi bị mất gốc, rồi tiếp tục cử người đi đào tạo thêm ở trong Nam, ngoài Bắc để kịp thích nghi với yêu cầu của thị trường và thị hiếu ngày càng khó tính của khách hàng.

Năm 2015, lần đầu tiên ở làng cổ Phước Tích có khóa đào tạo làm gốm, gồm 15 học viên. Tuy nhiên, hoạt động chủ yếu là quảng diễn cho khách tham quan, trải nghiệm, chứ đang “tắt” dần về hoạt động sản xuất, kinh doanh.

Theo các cụ cao tuổi trong làng, để phục hồi bài bản gốm Phước Tích, cái khó nhất hiện nay là nguồn nhân lực (yếu tố con người), bởi đa phần thanh niên trai tráng của làng đi làm ăn xa, mấy ai còn mặn mà với cái nghề truyền thống của cha ông. Đứng trước nguy cơ nghề gốm của làng bị mai một, ông Lê Trọng Diễn - vốn là người đau đáu với nghề, đã không ngừng suy nghĩ, và tự đặt câu hỏi là làm thế nào để bảo tồn, phát huy, lưu giữ sản phẩm gốm cho con cháu muôn đời sau. Với ý tưởng lập gian hàng trưng bày tại nhà đã được nung nấu từ lâu, đến năm 2010 thì ý tưởng đó đã thành hiện thực.

Lúc đầu chỉ là những cái ghế băng, chiếc kệ kê đơn giản, sản phẩm cũng chưa được bố trí, sắp xếp qui cũ, bài bản. Đến năm 2012 thì được một tổ chức của Nhật Bản tài trợ kinh phí cho ông đóng tủ kính gương dày, hệ thống đèn chiếu sáng hiện đại, sản phẩm được trưng bày, sắp xếp hợp lí, khoa học hơn… nhằm đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá cho du khách trong, ngoài nước đến tham quan, trải nghiệm thú vị về nghề gốm đã ra đời cách đây 500 năm.

Chúng tôi còn được ông tận tình chia sẻ những câu chuyện kể về nghề làm gốm của cha ông thuở xưa, rồi giới thiệu khá chi tiết các sản phẩm từ gốm do chính tay ông sản xuất, cũng như sự dày công nâng niu, lưu giữ các mặt hàng của ông nội và cụ thân sinh của ông để lại. Ông thuộc làu từng món hàng, nói vanh vách công dụng của từng loại sản phẩm, chẳng khác gì một hướng dẫn viên, tuyên truyền viên được đào tạo chuyên nghiệp.

Chẳng hạn, ông cho chúng tôi xem cái hũ dầu sản xuất năm 1940 do ông nội của ông để lại, cái om vụ (đít nhọn) khi để dưới đất tuy chông chênh nhưng lâu bể, cái âu mỏng để rửa mặt (còn gọi là âu trứng-bỏ trứng gà vào đánh để làm bánh thuẩn), cái bườn trèn đựng nước chè ngày xưa… rồi ông chỉ tay vào các hiện vật, nào là: lu, hủ, đột, thống, om, âu, trách… đồng thời diễn giải về chức năng, công dụng của mỗi loại- những thứ từng được vua quan cho đến dân thường sử dụng.

Một góc trưng bày gốm Phước Tích ở nhà ông Diễn.

Hiện ở làng cổ Phước Tích, người có khả năng xây được lò cổ truyền (đốt bằng củi) và đốt được lò cổ truyền thì chỉ còn hai người. Đó là ông Nguyễn Bá Trung (70 tuổi) và ông Lê Trọng Diễn. Còn địa điểm, nơi lưu giữ khá đầy đủ các sản phẩm gốm Phước Tích từ khi thành lập nghề đến nay, thì chỉ còn duy nhất ở nhà ông Diễn.

Tiếp chúng tôi bên ấm trà gốm Phước Tích nhỏ gọn, bóng mượt, phóng mắt về phía chân trời xa xăm, ông Lê Trọng Diễn bộc bạch: “Ở làng Phước Tích này, gốm là “hồn” là “cốt” của làng. Tôi sẽ cố gắng hết sức trong điều kiện có thể để lưu giữ “hồn cổ” Phước Tích xưa”.

Võ Văn Dần