Hạn Khuống - nét văn hóa đặc sắc của người Thái

Hạn Khuống là sinh hoạt văn hóa do những chàng trai, cô gái Thái thực hiện.

1. Hạn Khuống là một lễ hội truyền thống của đồng bào dân tộc Thái vùng Nghĩa Lộ - Mường Lò. Đây là một trong những loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian độc đáo của người Thái, được lưu truyền từ đời này qua đời khác. Loại hình nghệ thuật này được hình thành và phát triển cùng với quá trình lịch sử hình thành bản sắc văn hóa truyền thống gắn liền với cuộc sống, sinh hoạt, thể hiện đời sống vật chất và tinh thần của người Thái.

Theo tiếng Thái, “Hạn” có nghĩa là tre, nứa và “Khuống” là sân, đất trong bản. Hạn Khuống có nghĩa là một cái sàn bằng tre, nứa dựng lên ở sân đất ngoài trời. “Hạn Khuống” còn gọi là Sàn hoa Hạn Khuống - sân chơi dành riêng cho nam thanh, nữ tú chưa lập gia đình.

Chỉ là một môi trường để giao lưu, trao đổi kinh nghiệm sống, tâm sự nhưng dân bản mà phải cầu kỳ dựng sàn giữa một khu đất trung tâm cho mọi người cùng tham gia, vì trước đây bản làng thưa thớt, rừng núi hoang vu, rậm rạp, nhiều thú dữ nên phải dựng sàn ở ngoài sân, nơi thoáng đãng, đốt lửa lên để tránh thú dữ, côn trùng.

Sàn được làm bằng những cây tre to ghép lại (ngày nay nhiều nơi àm bằng gỗ). Về kích thước sàn cũng không có quy định bắt buộc, mà tùy từng điều kiện cụ ở mỗi nơi, sàn có thể dài khoảng 6m, rộng 4m hoặc hơn. Nhưng để tiện sử dụng, nhiều nơi làm sàn vuông, diện tích khoảng 20 - 30 m2, xung quanh có những chấn song đan hình mắt cáo, có một cửa ra vào, lên xuống bằng cầu thang và có bậc lên xuống (thường là từ 3 bậc, 5 bậc hoặc 9 bậc). Chính giữa sàn có một bếp lửa, chu vi chừng 4 m, cạnh bếp có 5 cây tre hoặc hóp thẳng cạnh bếp lửa người ta dựng cây vũ trụ, tiếng Thái gọi là cây “lắc sáyk”.

Theo nghệ nhân Lò Văn Biến, cây này giống như cây nêu ngày Tết của người Kinh, trên ngọn để nguyên chùm lá treo những hình con ve, chim, hoa quả, xúc xích được đan bằng lạt xanh, đỏ trông rất rực rỡ. Trong sinh hoạt Hạn Khuống, cây này được bà con người Thái dựng ở vị trí trung tâm, sát với bếp lửa, tượng trưng cho trụ của đất trời. 4 cây còn lại dựng ở bốn góc sàn Hạn Khuống do 4 cô “Sao tổn khuống” làm chủ tượng trưng cho 4 phương: Đông, Tây, Nam, Bắc. Trên sàn còn đủ thứ đồ cho trai làng, gái bản trổ tài khéo tay như: vòng quay, kéo sợi, đan lát, thêu thùa…

Các bậc đàn chị từng nhiều năm chơi Hạn Khuống, giỏi ứng đối thường được chọn để ngồi ở vị trí chính giữa sàn, gọi là “Xao tổn Khuống”- tức là chủ Hạn Khuống. Những người này bằng kinh nghiệm hát đối đáp nhiều năm của mình sẽ “gỡ rối” cho các “xao noọng” (tức là những cô gái trẻ) còn ít kinh nghiệm hát đối đáp ngồi ở 4 góc.

Số lượng trai gái tham gia Hạn Khuống không giới hạn. Nhưng thông thường có khoảng từ 5 - 10 đôi. Các cô gái Thái duyên dáng trong trang phục váy áo cỏm truyền thống, vấn tóc đẹp, đội khăn piêu. Các chàng trai tay cầm khèn cái pí đệm cho những câu khắp tình tứ lúc giao duyên. Khi ánh sáng của bếp lửa bùng lên cũng là lúc bắt đầu đêm Hạn Khuống:

Em tuốt dao chặt củi
Chặt củi, chặt củi dâu
Sắp củi, sắp cho bõ gánh
Kiếm củi, kiếm ba bó
Một bó để mẹ yêu ninh xôi
Một bó cho mẹ yêu nấu rượu
Một bó để nhen lửa Sàn hoa
Lửa Sàn hoa để bạn trai xa hơ áo
Em chẻ đóm chờ mồi thuốc anh yêu…
(Tiễn dặn người yêu)

2.Nhiều người Thái chúng tôi gặp ở Mường Lò đều cho biết, từ hồi còn bé đã được nghe bà, mẹ hát khắp và được đi xem hội Hạn Khuống. Ở đây, trai gái đều hát khắp, đối đáp với nhau, giao duyên với nhau. Tham gia sinh hoạt Hạn Khuống còn như cách để sớm tìm được một người bạn đời tâm đầu ý hợp…
Nghệ nhân Lò Văn Biến cho biết, trước kia, Hạn Khuống được tổ chức một đến hai năm một lần, theo mùa vụ nông nghiệp. Phải đến năm 2010, Nghĩa Lộ đã tiến hành khôi phục và tổ chức hàng năm để phục vụ Chương trình Du lịch về cội nguồn diễn ra ở 3 tỉnh Yên Bái, Phú Thọ, Lào Cai. Từ đó đến nay, Hạn Khuống được tổ chức hàng năm vào dịp đầu xuân, phục vụ nhu cầu vui tết, chơi xuân của cộng đồng. Ngoài ra, trong Tuần văn hóa du lịch Hạn khuống vẫn được tổ chức phục vụ nhu cầu tham quan của du khách.

Còn bà Hoàng Thị Hồng Hạnh- Phó Chủ tịch UBND thị xã Nghĩa Lộ cho biết: “Trong thời gian qua, sinh hoạt Hạn Khuống vẫn được bà con dân tộc Thái tham gia nhiệt tình. Bên cạnh đó, để bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa nghệ thuật trình diễn dân gian Hạn Khuống, UBND thị xã Nghĩa Lộ cũng đã có những giải pháp cụ thể: tổ chức mời các nghệ nhân hướng dẫn, truyền dạy những bài khắp cho tất cả các xã, phường của thị xã Nghĩa Lộ và một số xã trong vùng lòng chảo Mường Lò; đưa nghệ thuật trình diễn “Hạn Khuống vào phục vụ những tuần văn hóa du lịch địa phương”.

Chứng kiến một buổi sinh hoạt Hạn Khuống mới thấy hết vẻ đẹp tâm hồn của những chàng trai, cô gái Thái. Qua đó giới thiệu tới du khách gần xa một trong những nét đẹp rất riêng của cộng đồng người Thái ở vùng đất “gạo trắng nước trong”.

Thế Vinh