Kiến trúc nhà thờ trong thành phố

Lang thang phố Nhà Chung vào thời điểm này, khi mùa Giáng sinh đang tới gần, người ta có cảm giác đang lạc vào khung trời châu Âu cổ điển, sang trọng, thật lạ lẫm nhưng cũng rất đỗi thân thuộc. Nhất là khi chuông đồng hồ ngân vang trong không gian tĩnh mịch, sẽ cảm nhận được chất châu Âu giữa thủ đô của Việt Nam.

Trải qua hơn 100 năm cùng những thăng trầm của thời gian và cả chiến tranh, Nhà thờ Lớn vẫn tồn tại và là một trung tâm hoạt động Công giáo của Thủ đô và các vùng phụ cận. Thời điểm này, Nhà thờ Lớn còn là nơi lý tưởng các đôi uyên ương lui tới chụp ảnh cưới. Với những con chiên ngoan đạo, đây có lẽ là lễ đường lý tưởng bởi không gian rộng lớn. Khu cung thánh chạm trổ hoa văn bằng gỗ sơn son thiếp vàng kết hợp với hệ thống tranh Thánh bằng kính màu. Bạn sẽ có cảm giác như đang đứng trong một lâu đài cổ kính cùng điệu nhạc cổ điển. Ðiều đặc biệt là công trình độc đáo này xây dựng theo kiểu kiến trúc Gothic mô phỏng Nhà thờ Ðức Bà Paris của phương Tây nhưng có sự giao thoa với phương Ðông, giữa văn hóa Thiên chúa giáo và Phật giáo.

Trung tâm Quảng trường phía trước nhà thờ có đài Ðức Mẹ bằng kim loại, xung quanh nhà thờ có đường kiệu, bồn hoa, phía sau có hang đá. Hiện nay, toàn bộ không gian và cảnh quan nhà thờ bị chen lấn bởi sự phát triển của đô thị, mất đi sự tương xứng với quy mô đồ sộ của nhà thờ.

Cùng với Nhà thờ Lớn được xây ở vị trí đắc địa, một số nhà thờ cũng được xây dựng ở những vị trí đẹp trong thành phố hoặc khu dân cư, tạo điểm nhấn cho không gian đô thị. Nhiều nhà thờ còn có diện tích khuôn viên rộng rãi, ngoài công trình chính còn có sân vườn và các hạng mục nhỏ khác, tạo ra những không gian xanh, phá vỡ sự đơn điệu của phố xá. Như nhà thờ Cửa Bắc có tên chính thức là Giáo đường Nữ vương các thánh tử đạo do kiến trúc sư Enest Hébrard thiết kế.

Được xây dựng khoảng những năm 1925-1930 trên một khoảng đất chạy dài theo Boulevard Carnot (phố Phan Đình Phùng) nơi giao nhau với Rue Frères Shneider (phố Nguyễn Biểu). Mặt bằng không gian nhà thờ được cấu trúc theo nguyên tắc nhà thờ thời kỳ Phục Hưng kiểu chữ thập La tinh. Mở đầu là một không gian đón tiếp nhỏ, tiếp theo là không gian dành cho các con chiên nghe giảng và kết thúc bởi không gian long trọng dành cho cha xứ hành lễ.

Giữa hai khu vực này là không gian chuyển tiếp lớn dưới một mái vòm hình bán cầu, cánh bên phải là nơi thờ các thánh, cánh trái là nơi tiếp khách của cha xứ. Gác chuông theo hình thức nhấn lệch được bố trí ở phía bên phải lối vào chính. Không gian nội thất được cấu trúc và trang trí hoàn toàn theo kiểu nhà thờ Châu Âu thời Phục Hưng tiền kỳ.

Hệ thống mái ngói kiểu Phương Đông được thiết kế kéo suốt từ gác chuông qua mái vòm tới các không gian chính và phụ cũng là nét đặc sắc của công trình. Dễ nhận thấy, sự kết hợp các yếu tố kiến trúc phương Đông với những nguyên tắc tổ chức không gian nhà thờ công giáo truyền thống, sự hài hoà của công trình với cảnh quan thiên nhiên bản địa đã tạo ra được ấn tượng về một công trình kiến trúc Công giáo Việt Nam. Mặc dù ở một vị trí ít được chú ý, nhà thờ Cửa Bắc vẫn có thể được coi là một trong những công trình kiến trúc đẹp nhất thời kỳ Pháp thuộc ở Hà Nội.

Cùng với đó, Nhà thờ Hàm Long do một kiến trúc sư người Việt từng du học ở Pháp thường gọi là Docteur Thân thiết kế theo yêu cầu của linh mục Dopolit. Công việc xây dựng hoàn thành năm 1934, ở nơi giao nhau giữa Boulevard Doudart de Lagré (phố Hàm Long) và Rue Jacquin (phố Ngô Thì Nhậm). Trên khu đất ngoài nhà thờ có mặt chính quay ra phố Doudart de Lagré, còn có nhà nguyện, nhà ở cha xứ, nhà sách. Nhà thờ có cấu trúc mặt bằng kiểu basilica được chia thành 3 phần chính: tiền sảnh, khu vực dành cho giáo dân và Cung thánh.

Gian thờ bao gồm khu vực chính giữa thờ thánh Antoine, bên trái thờ chúa Jesus, bên phải thờ Đức Mẹ. Kiến trúc nhà thờ nổi bật bởi tháp chuông nằm ở trung tâm mặt đứng. Tháp chuông được trang trí bởi những đường bao hình cuốn nhọn kiểu Gothique. Nét đặt biệt ở đây là hệ thống cửa lấy sáng có hình quả trám đặt bên cạnh các mô típ trang trí hình tròn mang nhiều tính bản địa. Sau này xung quanh nhà thờ còn được trang trí bởi nhiều tượng Thánh có nét điêu khắc rất sinh động. Dù có quy mô không lớn, trang trí giản đị, nhưng nhà thờ Hàm Long lại có nét độc đáo rất riêng so với đa phần các nhà thờ Thiên chúa giáo khác ở Hà Nội thời Pháp thuộc.

Hà Nội còn có một nhà thờ được ít người biết đến, đó là Tiểu giáo đường Sainte Marie được xây dựng từ cuối thế kỉ 19 trong quần thể trường Dòng của các nữ tu sĩ dòng Saint Paul, không rõ tác giả thiết kế. Giáo đường chính là nơi các nữ tu tới cầu nguyện hàng ngày và chỉ phục vụ một nhóm giáo dân. Mặt chính của giáo đường quay ra phố Hai Bà Trưng ngày nay cho thấy kiến trúc công trình theo phong cách tiền thực dân với một hành lang rất rộng với các cửa sổ cuốn gạch hình cung có khoá vòm.

Điểm nhấn của công trình là một tháp chuông nhỏ hình trụ, phía trong có tám cột nhỏ, phía ngoài là bốn cột lớn được trang trí rất tinh tế đỡ mái gác chuông dạng vòm bán cầu, phía trên có thánh giá được trang trí bởi các họa tiết bằng sắt uốn. Bên trong giáo đường vẫn còn giữ được bục giảng là nơi cha xứ giảng lễ, cho đến nay ở Hà Nội chỉ còn nhà thờ Cửa Bắc là nơi thứ hai duy trì được bộ phận này. Dù chỉ là một nhà thờ nhỏ nhưng Tiểu giáo đường Sainte Marie có những nét kiến trúc đặc sắc và là một chứng tích hiếm thấy của kiến trúc Thiên chúa giáo có niên đại từ thời Tiền thực dân.

Đi trong lòng Hà Nội, ngắm những nhà thờ Thiên chúa giáo đã tồn tại hàng trăm năm qua, để thấy những kiến trúc châu Âu đã trở nên quen thuộc và tạo ấn tượng về sự gắn bó giữa quá khứ và ngày hôm nay.

Minh Duy