Tranh luận xung quanh di tích Bạch Đằng giang - Bài 2: Cần nhận diện những giá trị đích thực
Khác với “Khu di tích Bạch Đằng giang” ở Tràng Kênh, các di tích thuộc Khu di tích lưu niệm Chiến thắng Bạch Đằng tại thị xã (TX) Quảng Yên và TP Uông Bí (tỉnh Quảng Ninh) đã được chứng minh có liên quan mật thiết với chiến thắng Bạch Đằng năm 1288 không chỉ từ sử sách mà còn bằng những cứ liệu khảo cổ học.
Bãi cọc Yên Giang được phát hiện, khai quật năm 1958 mở ra những góc nhìn lịch sử về chiến thắng Bạch Đằng năm 1288.
Người Hà Nam bao đời vẫn thuộc câu truyền miệng “Sông Bạch Đằng là nơi cửa ải/Tổng Hà Nam là bãi chiến trường”, hay thấm đẫm những truyền thuyết về bà hàng nước mách cho Trần Hưng Đạo đặc điểm thuỷ triều của sông Bạch Đằng để bố trí bãi cọc (miếu Vua Bà); nơi Trần Hưng Đạo chống gươm búi lại tóc để chỉ huy quân sĩ giữa trận đánh (đình Trung Bản), nơi Trần Hưng Đạo và Phạm Ngũ Lão bị mắc cạn khi đi thị sát trận địa (đền Trung Cốc); truyền thuyết Trần Hưng Đạo đặt tên làng Đền Công để cảm tạ 4 vị thần đã bày kế phá giặc (đình Đền Công); rồi tích tướng giặc Phạm Nhan chém đầu này lại mọc đầu khác (đình Hưng Học)…
Nhưng nếu chỉ truyền thuyết là chưa đủ cơ sở khoa học. Tròn 670 năm diễn ra chiến thắng Bạch Đằng 1288, tháng 11/1958, bãi cọc Yên Giang, phường Yên Giang (TX Quảng Yên) được phát hiện.
Các nhà khảo cổ khai quật và đã phát hiện hàng trăm cọc gỗ lim, táu dài 2,6 - 2,8 m, đường kính 20 - 30 cm. Phần cọc được đẽo nhọn dài 0,5 - 1m để cắm thẳng xuống sông với khoảng cách trung bình 1m. Nhiều đợt khai quật đã được tiến hành tại đây vào các năm 1969, 1976, 1984, 1988... Trong đợt khai quật năm 1984, các chuyên gia còn tìm thấy 2 vồ đóng cọc bằng gỗ.
Năm 2005, bãi cọc - trận địa cọc thứ hai tiếp tục được khai quật là bãi cọc Đồng Vạn Muối (phường Nam Hòa, TX Quảng Yên) cách bãi Yên Giang vài km, phạm vi rộng 100 m, dài 300 m. Số cọc ở đây có đường kính nhỏ (chỉ từ 10-30 cm), bù lại được cắm với mật độ rất dày, chỉ cách nhau khoảng 60 cm.
Năm 2005, bãi cọc thứ ba nằm tại Đồng Má Ngựa (cũng thuộc phường Nam Hòa) được phát hiện và được khai quật vào năm 2010. Bãi cọc này có chiều dài 70 m, rộng 30 m, có những cây cọc mang kích thước nhỏ (nhiều cây chỉ mang đường kính 6 cm) nhưng cũng được cắm dày đặc.
Nhiều cuộc hội thảo về chiến thắng Bạch Đằng đã được tổ chức. Căn cứ vào những sử liệu, các nhà khoa học đã xác định được 3 bãi cọc trên chính là những phần còn lại của trận địa cọc được sử dụng trong chiến thắng Bạch Đằng 1288. Đặc biệt, nhiều mẫu cọc đã được phân tích đồng vị phóng xạ C14 để xác định niên đại và cho kết quả thuộc về thế kỷ XIII, nghĩa là khớp với biên độ thời gian của chiến thắng Bạch Đằng 1288.
Các nhà nghiên cứu thuộc Hội Khoa học lịch sử Việt Nam, Viện khảo cổ học Việt Nam bên hiện trường khai quật di tích bãi cọc đồng Má Ngựa ngày 5/8/2010.
Bổ sung cho những chứng tích lịch sử dưới lòng đất, trong phạm vi TX Quảng Yên (nhất là vùng đảo Hà Nam) và một phần của TP Uông Bí tới nay còn lưu giữ hàng chục công trình kiến trúc là đình, đền, chùa, miếu… liên quan đến chiến thắng Bạch Đằng năm 1288. Mỗi công trình đều thấm đẫm những truyền thuyết về trận chiến lịch sử năm 1288.
Tròn 700 năm sau chiến thắng quân Mông Nguyên trên sông Bạch Đằng của quân dân nhà Trần, năm 1988, một số di tích liên quan đến chiến thắng Bạch Đằng 1288 đã được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử cấp quốc gia. Các năm sau đó đã bổ sung thêm các di tích, để rồi cho đến nay Khu di tích lưu niệm chiến thắng Bạch Đằng năm 1288 có tổng cộng 11 di tích, gồm: Bãi cọc Yên Giang, bãi cọc đồng Vạn Muối, bãi cọc đồng Má Ngựa, đền Trần Hưng Đạo, miếu Vua Bà, bến đò Rừng, đình Yên Giang, đền Trung Cốc, đình Trung Bản (2 di tích thuộc địa phận TP Uông Bí là miếu Cu Linh và đình Đền Công).
Vào ngày 8/3 âm lịch hàng năm, lễ hội Bạch Đằng lại được tổ chức, 5 năm quy mô cấp tỉnh, các năm còn lại quy mô cấp thị xã.
Với những giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học đặc biệt của Khu di tích, ngày 27/9/2012, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định xếp hạng Khu di tích lịch sử Chiến thắng Bạch Đằng năm 1288 là Di tích Quốc gia đặc biệt. Cần lưu ý, “khu di tích Bạch Đằng giang” tại Tràng Kênh (TP Hải Phòng) không nằm trong phạm vi xếp hạng này.
Từ công văn kiến nghị ngày 7/3/2019 của UBND TX Quảng Yên, ngày 13/3/2019, Sở Thông tin và Truyền thông Quảng Ninh đã có công văn số 337/STTTT-TTBCXB gửi Cục Phát thanh truyền hình và thông tin điện tử (Bộ Thông tin - Truyền thông) đề nghị Cục kiến nghị Google Maps hỗ trợ tạo lập, cập nhật vị trí Khu di tích lịch sử Bạch Đằng tại đường Trần Nhân Tông, phường Yên Giang, TX Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh; kiến nghị Facebook điều chỉnh Khu di tích Bạch Đằng cùng vị trí địa chỉ như trên.
Thiết nghĩ, cần nhận diện những giá trị đích thực của Khu di tích Quốc gia đặc biệt Di tích lịch sử Bạch Đằng ở TX Quảng Yên (tỉnh Quảng Ninh). Tiếp tục quảng bá, giới thiệu về các giá trị của Khu di tích Quốc gia đặc biệt Di tích lịch sử Bạch Đằng tại các hội chợ du lịch, hội nghị tuyên truyền quảng bá du lịch; phối hợp với các hãng lữ hành xây dựng các tour du lịch tìm hiểu chiến thắng Bạch Đằng. Trước mắt là tranh thủ cơ hội ngay tại lễ hội Bạch Đằng năm 2019 tới đây.