Vốn quý từ những cây thuốc

Lương y xã Tân Thành, huyện Hữu Lũng, Lạng Sơn chia sẻ công dụng của một số loài cây thuốc.

1. Theo kết quả nghiên cứu, điều tra của Viện Dược liệu (Bộ Y tế), công bố vào năm 2010, nước ta có 3.849 loài thực vật và nấm lớn (thuộc 1.572 chi, 307 họ), 408 loài động vật, 75 loài khoáng vật làm thuốc. Đó là con số rất lớn, là nguyên liệu dồi dào cho ngành chế biến thuốc chữa bệnh của Việt Nam. Phần lớn những loại cây này đều mọc tự nhiên, phân bổ khắp nơi, song tập trung nhiều nhất trong những khu rừng.

Nhưng, do khai thác tự phát liên tục, khai thác quá mức mà không chú ý đến bảo vệ, tái sinh; cùng với những thảm họa, thiên tai (cháy rừng, lũ lụt, sạt lở...) đã làm cho nguồn tài nguyên cây thuốc giảm đi nhanh chóng. Cũng cần nhắc lại, nếu như năm 1945, Việt Nam có 80% diện tích đất lâm nghiệp có rừng che phủ thì đến năm 1990 con số này chỉ còn 20%. Tới nay, do việc trồng mới rừng, nên diện tích che phủ đã tăng lên, tuy nhiên không vì thế mà số cây thuốc nhiều hơn lên.

Theo các nhà chuyên môn, hiện nhiều loài cây thuốc đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng, hoặc ít nhất số lượng cá thể, quần thể cũng đang bị thu hẹp, giảm bớt dần do con người khai thác quá mức mà không có kế hoạch bảo tồn và phát triển. Người ta dẫn chứng việc này qua cây Vàng đắng. Nếu giai đoạn từ năm 1980 đến năm 1990 có thể khai thác từ 1.000 đến 2.500 tấn/năm, thì đến năm 1995 cơ bản đã không còn để khai thác. Hay như cây Ba kích, Đẳng sâm… vốn có nhiều ở các tỉnh phía Bắc, thì đến nay đã cạn kiệt, đưa vào Sách đỏ Việt Nam. Các cây thuốc quý hiếm họ nhân sâm (trong tự nhiên) như Sâm Ngọc Linh, Tam thất hoa… cũng , hiện cũng ít dần.

Chính vì vậy, việc bảo tồn cây thuốc, trước hết là bảo tồn những loài có nguy cơ tuyệt chủng là một vấn đề cấp bách trong chiến lược hành động bảo tồn đa dạng sinh học ở nước ta. Từ năm 1988, Viện Dược liệu được giao là cơ quan đầu mối tổ chức thực hiện “Ðề án bảo tồn gien và giống cây thuốc”. Và cũng nhờ đó mà một số loại cây thuốc đang hồi phục dần.

Tới nay, một mạng lưới bảo tồn đại diện cho các vùng sinh thái đã được xây dựng. Tại vùng núi cao phía Bắc, địa điểm bảo tồn là Trạm cây thuốc Sa Pa (Lào Cai). Vùng núi và trung du phía bắc, địa điểm bảo tồn là Tam Ðảo (Vĩnh Phúc). Vùng đồng bằng Bắc Bộ, địa điểm bảo tồn là Viện Dược liệu, Ðại học Dược Hà Nội, Viện sinh thái và tài nguyên sinh vật. Vùng Bắc miền Trung, địa điểm bảo tồn là Thanh Hóa. Vùng Tây Nguyên, địa điểm bảo tồn là Ðà Lạt (Lâm Ðồng, Kon Tum, Quảng Nam). Vùng đồng bằng sông Cửu Long, địa điểm bảo tồn là Mộc Hóa (Long An). Tại các địa điểm đó, hơn 700 loài và giống cây thuốc đã được bảo tồn an toàn theo các phương thức thích hợp. Đáng chú ý, 3 loài đã trở thành dự án sản xuất và phát triển ở quy mô hàng hóa, là Sâm Ngọc Linh phát triển trồng hàng chục hec-ta ở Quảng Nam và Kon Tum. Cây Ngũ gia bì hương đã phát triển trên nương của các gia đình nông dân Phó Bảng và Quản Bạ (Hà Giang). Cây Chóc máu được lập dự án phát triển để khai thác dược liệu và đang chuẩn bị đề xuất các dự án phát triển ở quy mô lớn.

Dù đã đạt được một số kết quả, nhưng giới chuyên môn cho rằng để bảo tồn, phát triển cây thuốc thì cần thiết phải hình thành vườn quốc gia bảo tồn cây thuốc, đi đôi với nó là có sự đầu tư mạnh mẽ về công nghệ (giữ quỹ gien giống, công nghệ tế bào, sinh học)... Có như vậy mới bảo tồn và nhân rộng những cây thuốc quý của đất nước.

Lương y xã Ba Vì (huyện Ba Vì, Hà Nội) khai thác tốt nguồn thảo dược thiên nhiên làm thuốc chữa bệnh.

2. Từ xa xưa, ông cha ta đã sử dụng cây thuốc để chữa bệnh. Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), có đến 80% dân số ở các nước đang phát triển vẫn còn chữa bệnh bằng những loại cây có sẵn trong tự nhiên. Và hiện nay, xu thế chung của toàn cầu là dùng những loại thuốc điều trị bệnh có nguồn gốc thảo dược, thành phần từ tự nhiên để đảm bảo tính an toàn.

Một con số của Bộ Y tế cho biết, trong hơn 20 năm qua, chúng ta đã phát hiện mới 3.984 loại nấm và thực vật có thể chữa bệnh. Đó quả là một điều đáng mừng. Tuy nhiên, trong số 730 giống thuốc đang được bảo tồn thì có đến 600 loài đứng trước nguy cơ bị tuyệt chủng. Theo thống kê, cả nước có khoảng 6000 loài thảo dược, có thể phục vụ chữa nhiều bệnh khác nhau. Nhưng do khai thác liên tục và không chú ý đến việc tái sinh, cho nên nguồn dược liệu trong nước hiện tại chỉ có thể đáp ứng được 10 - 20% nhu cầu sử dụng của người dân, số còn lại chủ yếu phải nhập khẩu.

Để có thể đáp ứng nhu cầu sử dụng thuốc được chế biến từ thảo dược của đông đảo người dân, Thủ tướng Chính phủ đã kí quyết định phê duyệt “Quy hoạch tổng thể phát triển dược liệu đến năm 2020 và định hướng đến năm 2030”. Cụ thể, cả nước sẽ có 8 vùng dược liệu trọng điểm lần lượt là: Tây Bắc, Đông Bắc, Đồng bằng sông Hồng, Bắc Trung Bộ, duyên hải Nam Trung Bộ, Tây Nguyên, Đông Nam Bộ và Tây Nam Bộ. Cả 8 vùng này sẽ phấn đấu quy hoạch và phát triển 54 loài dược liệu. Mục tiêu đến năm 2020 sẽ đáp ứng được 60% nhu cầu sử dụng dược liệu trong nước, và phấn đấu đến năm 2030 là 80%.

Nhiều ý kiến cho rằng, để bảo tồn và phát triển cây thuốc, thì bên cạnh việc trồng đại trà, rất cần phải kiểm soát chặt chẽ việc khai thác quá mức cây thuốc trong tựu nhiên. Đặc biệt, đối với vùng miền núi, cây thuốc vốn dồi dào và việc khai thác cây thuốc cũng là một nguồn sống của đồng bào, thì việc hướng dẫn khai thác, tạo sinh kế mới cho bà con là rất cần thiết. Trong chủ trương phát triển diện tích trồng rừng, thì cũng cần nghiên cứu để trồng cây thuốc trong chính những cánh rừng mới đó.

Phan Quang Vũ