Không phải những con đường, cây cầu hay toà đền đài kỳ vĩ, trong lịch sử hơn ba trăm tiến về phương Nam của người Việt, những dòng kênh đào ở vùng châu thổ rộng lớn Cửu Long Giang mới chính là những công trình có ý nghĩa nhất. Đến tận ngày nay, những dòng kênh trăm tuổi, do chính bàn tay con người tạo lên ấy vẫn đang là công trình giúp ích nhất cho người dân. Không chỉ giao thông, trị thuỷ mà những con kênh còn là mạch máu của đồng bằng châu thổ, kết nối những vùng đất với nhau. Để có được dòng kênh ấy, nhiều máu xương, công sức của tiền nhân đã đổ xuống.
Kênh Vĩnh Tế.
Dòng kênh mở cõi vùng biên
Là xứ sở chín dòng sông huyền thoại cùng vô vàn những kênh rạch tự nhiên nhưng thật lạ, trong lịch sử khai phá phương Nam, các kênh đào lại có vai trò quan trọng hơn, nhất là trong phân chia địa giới, lãnh thổ. Những con kênh mang tên Vĩnh Tế, Thoại Hà, Tháp Mười, Chợ Gạo… cho tới tận bây giờ vẫn là những tuyến đường giao thông cũng như trị thủy quan trọng của dải đất châu thổ rộng lớn này. Càng đặc biệt hơn, mặc dù tất thảy đều được đào bởi mục đích quân sự, là tấn công hay phòng thủ nhưng những dòng kênh ấy bây giờ chỉ đơn thuần là nơi người dân nương dựa mưu sinh. Chỉ những mái nhà ven kênh san sát nhau, lồng nuôi thủy sản kín mặt kênh cho tới các ghe vỏ lãi ngược xuôi hối hả là thứ còn sót lại đến nay. Bởi lẽ, không có điều gì bền lâu ở dải đất này nếu không gắn bó trực tiếp với cuộc sống người dân.
Có lần, đứng ở chùa Bồng Lai, nhìn dòng kênh Vĩnh Tế yên bình tấp nập ghe thuyền qua lại, xa xa là ngôi làng cổ Vĩnh Tế (nay là một phần của xã Vĩnh Tế, TP Châu Đốc, An Giang), chúng tôi bất giác bồi hồi. Ba trăm năm trước, khi đây còn là vùng đất biên ải hoang vu cỏ mọc um tùm sình lầy không gì đi tới được. Quyết định đào một con kênh dài cả trăm cây số nối liền Châu Đốc và Hà Tiên, hai thủ phủ kinh tế lớn miền Tây thời đó của danh tướng Thoại Ngọc Hầu chính là quyết định thay đổi cả lịch sử. Nếu không có dòng kênh từng là nơi phân chia biên giới này, có lẽ tới tận bây giờ cũng không có những làng mạc, thị trấn, thành phố phồn thịnh đến vậy nơi biên ải xa xôi.
Theo sách Gia Định Thành Thông Chí của Trịnh Hoài Đức thì khi đào con kênh Vĩnh Tế (kéo dài 3 đời vua là Gia Long, Thiệu Trị, Minh Mạng) đã có hàng ngàn phu dịch, lính đào bị chết. Nhưng điều đặc biệt, nguyên nhân của những cái chết ấy, họ chủ yếu bị chết do hổ, rắn, cá sấu cắn và ăn thịt. Nói vậy để thấy, lúc ra đời, vùng đất ven kênh Vĩnh Tế hoang dã đến nhường nào. Và khi hoàn thành, đây cũng là công trình hiếm hoi được khắc trên Cửu Đỉnh, báu vật trấn quốc triều Nguyễn ở Đại Nội, kinh thành Huế.
Đến ngày nay, người dân vào thăm khu cố đô Huế vẫn thấy bóng dáng của công trình này trên những chiếc đỉnh còn sót lại. Nhưng dòng kênh Vĩnh Tế không chỉ có tên tuổi ở chính sử mà còn gắn bó với vô vàn những câu chuyện dã sử của người dân vùng biên giới An Giang, Kiên Giang. Khi hoàn thành, để tưởng thưởng cho công lao danh tướng Thoại Ngọc Hầu, triều đình đã cho ông tự chọn tên dòng kênh.
Và ông lấy tên vợ mình là bà Châu Thị Vĩnh Tế để đặt cho dòng kênh này. Trong lăng Thoại Ngọc Hầu ở thành phố Châu Đốc, ngay bên bờ sông Hậu ngoài khu lăng thờ một trong những người có công lớn nhất trong việc mở cõi dải đất phương Nam đã là địa điểm du lịch tâm linh được hàng ngàn người ghé thăm với ngôi mộ Thoại Ngọc Hầu và bà Vĩnh Tế, còn có những mộ chủng vô danh. Nghe người dân trong vùng bảo, họ là những binh lính đã theo Thoại Ngọc Hầu đào kênh mở cõi, bỏ xác nơi hoang vắng nên ông đưa về an táng tại khu đất mà sau này, chính ông cũng nằm lại vĩnh viễn nơi đó.
Câu chuyện thuỷ chung sống chết bền chặt giữa người danh tướng và những tuỳ tùng của mình đến giờ vẫn được lưu truyền. Nhìn những ngôi mộ ấy, nhớ lại khoảnh khắc đứng bên cầu La Tha nhìn dòng kênh Vĩnh Tế thẳng tắp hun hút in hình mây trắng trời xanh trong một trưa vắng, bất giác bồi hồi. Cũng như tất cả những ai khác, mọi thứ rồi cũng mây trắng trời xanh!
Cũng liên quan đến Thoại Ngọc Hầu, một trong những người có nhiều công lao mở cõi ở miền Tây Nam Bộ nhất còn có kênh Thoại Hà, dòng kênh mang chính tên ông. Đặc biệt, đây là dòng kênh đào đầu tiên được con người tạo ra, nối liền vùng Rạch Giá và Hà Tiên ngày nay. Trước đó, người dân muốn đi từ Rạch Giá tới Hà Tiên hay ngược lại đều phải đi ra biển rồi lại vòng vào sông, rất bất tiện. Thoại Ngọc Hầu sau đó đã xin vua Gia Long cho đào con kênh nối hai thành trên.
Kênh được đào theo một con rạch nhỏ có trước nên rất nhanh, chỉ hơn một tháng đã hoàn thành, giúp cho việc trị thủy, giao thông, buôn bán…của người dân trong vùng rất thuận lợi. Khi hoàn thành công trình này, vua Gia Long cảm kích, đặt tên kênh là Thoại Hà, theo tên chữ của Thoại Ngọc Hầu, vào năm 1817. Công trình này cũng có lẽ cũng là lý do để 2 năm sau triền đình nhà Nguyễn khi đó quyết định giao cho Thoại Ngọc Hầu đào tiếp kênh Vĩnh Tế, một công trình có quy mô và ý nghĩa lớn hơn rất nhiều lần.
Kênh Chợ Gạo.
Soi bóng tiền nhân
Về miền Tây, chúng tôi cố gắng đi thật chậm lại khi bắt gặp một dòng kênh sát ven đường. Đó chắc chắn là dòng kênh được tạo lên bởi bàn tay con người, dù có thể chưa biết tên, hay lịch sử hình thành của nó. Bởi những dòng sông, kênh tự nhiên thường có hình dạng uốn lượn, hầu như không bao giờ thẳng. Với hàng ngàn kênh rạch cùng những dòng sông lớn được tự nhiên ưu ái ban cho, nhưng chính những dòng kênh đào có chủ đích của con người mới thực sự làm thay đổi hệ thống đường thuỷ ở đây. Nhiều dòng kênh chỉ dài hơn chục cây số nhưng nó giúp cho thuỷ lộ thuận tiện đi tới cả trăm cây số. Chính những dòng kênh này đã giúp cho cha ông ta chinh phục và định cư bền lâu ở vùng châu thổ trũng thấp có điều kiện tự nhiên rất đặc trưng này.
Trong suốt chiều dài lịch sử, những cuộc chiến tranh dù khốc liệt đến đâu cũng luôn ngắn ngủi so với quãng thời gian hòa bình của những vùng đất ấy. Đó là lý do có những dòng kênh sinh ra trong chiến tranh nhưng lại mang đến hoà bình. Hòa bình lâu dài.
Kênh Nguyễn Văn Tiếp (còn gọi là kênh Tháp Mười), một dòng kênh dài gần một trăm cây số, được bắt đầu đào dưới sự chỉ huy của một tướng dưới thời Tây Sơn trong hành trình tránh sự truy đuổi của quân chúa Nguyễn Ánh.
Tuy nhiên, lịch sử dòng kênh này lại gắn với nhiều với những chiến tích khẩn hoang vùng Đồng Tháp Mười rộng lớn và một viên chỉ huy người Pháp. Để có hình hài như ngày hôm nay, những thế hệ đi trước đã mất hơn trăm năm để hoàn thành dòng kênh này.
Đây là kênh nối liền sông Vàm Cỏ Tây và sông Tiền, giúp cho giao thương cả một vùng rộng hàng ngàn cây số được thông suốt, thay vì phải đi vòng xuống phía hạ lưu gần biển rồi lại quay ngược lên. Ngày nay, không ai còn nhớ tới các cuộc truy đuổi của quan quân đối với quân Tây Sơn ở vùng Đồng Tháp Mười nhưng dòng kênh này lại ngày ngày là nơi di chuyển của hàng trăm ghe thuyền, giúp lưu thông nông thuỷ sản dễ dàng.
Từng có thời gian dài cai quản vùng đất lục tỉnh Nam Kỳ nên không có gì lạ khi người Pháp cũng để lại dấu ấn với khá nhiều những dòng kênh đào quan trọng. Đầu tiên, đó chính là dòng kênh Chợ Gạo nối liền Sài Gòn và Mỹ Tho, thủ phủ lớn nhất miền Tây thế kỷ 19. Từ khi hình thành cho tới nay, đây là tuyến kênh vận tải quan trọng nhất của dải đất đồng bằng. Tất cả hàng hóa nông thủy sản ở Nam Bộ nếu đi đường thủy đều phải qua kênh này để lên Sài Gòn-Chợ Lớn và ngược lại, những mặt hàng nhu yếu phẩm thiết thực khác cũng buộc phải đi theo chiều ngược lại. Với vùng đất mà thói quen di chuyển bằng ghe thuyền nhiều như Nam Bộ, những tuyến kênh như Chợ Gạo thực sự có vai trò không khác tuyến quốc lộ là bao.
Từng có một thời gian dài tới hàng trăm năm, chính những dòng kênh mới là nơi thu hút các cụm dân cư của người dân Đồng bằng sông Cửu Long, chứ không phải những con đường. Và những nơi dòng kênh giao nhau, đan xen cũng là nơi xôm tụ, đông đúc cư dân nhất. Chợ nổi, văn hoá đặc trưng của miền sông nước cũng ra đời ở nơi mà thường có từ 2, 3 hay thậm chí 6, 7 dòng kênh giao nhau. Ngày nay, công thức trên dù không còn đúng do sự giao lưu văn hoá, biến đổi của thói quen sinh hoạt nhưng tập quán sinh sống, dựng nhà ven sông, kênh rạch vẫn ăn sâu vào suy nghĩ của người dân nơi đây. Hình ảnh những mái nhà san sát ven kênh vẫn là “đặc sản” của vùng châu thổ này.
