GS Đặng Thai Mai- Một trí thức dấn thân
Nhắc đến GS Đặng Thai Mai, người ta thường nhớ tới một nhà trí thức hoạt động cách mạng, một học giả uyên bác, một chiến sĩ tiên phong trên lĩnh vực ý thức hệ văn nghệ...
Xuất thân trong gia đình có truyền thống yêu nước và cách mạng, Đặng Thai Mai đã dành trọn cuộc đời gắn bó với sự nghiệp cách mạng, đảm nhiệm nhiều chức trách, có những đóng góp quan trọng. Ông được coi là một hiện tượng hiếm có trong số những nhà trí thức Việt Nam thời kỳ mở đường.
1. GS Đặng Thai Mai sinh ngày 25/12/1902, tại làng Lương Điền, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An. Sinh trưởng trong một gia đình mà các bậc cha chú đều là người yêu nước, Đặng Thai Mai đã sớm giác ngộ tình yêu Tổ quốc, căm ghét bọn xâm lược. Lên 7 tuổi, cậu bé Đặng Thai Mai đã phải xa cha mẹ nhưng nhờ dạy dỗ chu đáo của ông bà nội, lại là người thông minh, chăm chỉ học tập, nên Đặng Thai Mai đã sớm định hình một phong, rồi trở thành một học giả uyên bác, nhà lý luận văn học, nhà văn, nhà sư phạm, một nhà văn hóa lớn của Việt Nam ở thế kỷ XX.
Năm 1925, Đặng Thai Mai vào học Trường Cao đẳng Sư phạm Đông Dương tại Hà Nội. Thời gian này, ông tham gia phong trào đòi “ân xá” cụ Phan Bội Châu, truy điệu cụ Phan Chu Trinh. Ông cũng theo học chính quy ở các trường tiểu học và trung học Vinh từ năm 1917 tới năm 1924. Năm 1928, ông trở thành giáo sư Trường Quốc học Huế. Năm 1929, khi đảng Tân Việt tan vỡ, ông bị xử một năm tù treo, sau đó lại trở về dạy học ở Huế. Ông lại bị bắt năm 1930 và bị xử 3 năm vì tham gia phong trào Cứu tế đỏ. Sau khi ra tù, Đặng Thai Mai ra Hà Nội sống và dạy học tại trường tư Gia Long (1932). Đến năm 1935, Đặng Thai Mai cùng với các bạn là Phan Thanh, Hoàng Minh Giám, Võ Nguyên Giáp... lập ra Trường tư thục Thăng Long. Năm 1936, ông cùng Nguyễn Văn Tố, Vương Kiêm Toàn, Phan Thanh, Võ Nguyên Giáp,... thành lập ra Hội truyền bá chữ Quốc ngữ…
Ông bắt đầu hoạt động văn hóa thời kì Mặt trận Dân chủ (1936-1939). Trong cuộc đời 82 năm của mình, ông đã giữ nhiều trọng trách như: Bộ trưởng Bộ Giáo dục, Hiệu trưởng kiêm Chủ nhiệm khoa Ngữ văn Trường ĐH Tổng hợp Hà Nội, Viện trưởng Viện Văn học. Ông cũng là người tham gia sáng lập ra Hội Nhà văn Việt Nam…
Là một trí thức, một nhà văn hóa lớn, Đặng Thai Mai đã không ngừng suy tư về vấn đề tu dưỡng nghệ thuật. Gần 9 tháng sau cách mạng Tháng Tám thành công ông đã viết trên tạp chí Tiền Phong của Hội Văn hóa Cứu quốc (số 11 ngày 15/5/1946): “Sự tu dưỡng nghệ thuật là một nhật lệnh thượng khẩn trong tình thế văn hóa hiện nay... Trong công cuộc đấu tranh trên chiến tuyến văn hóa, một nghệ thuật độc đáo, sắc sảo, sâu xa là một sự thắng lợi... Dân tộc Việt Nam đang chờ nhà văn, nhà nghệ sĩ của non nước”.
Đặc biệt, khi bản Đề cương văn hóa ra đời năm 1943, chỉ 1 năm sau, Đặng Thai Mai đã cho ra mắt tác phẩm “Văn học khái luận”. Theo PGS.TS Nguyễn Đăng Điệp (Viện trưởng Viện Văn học): “Đây là công trình lý luận mác xít đầu tiên được viết một cách có hệ thống, giới thiệu và luận giải về các nguyên lý quan trọng nhất của văn học cách mạng”.
Còn GS Hà Minh Đức nhận xét: “Văn học khái luận”, là cuốn lý luận văn nghệ đầu tiên được viết theo quan điểm cách mạng, phê phán các lý thuyết duy tâm về văn học nghệ thuật, góp phần khẳng định đường lối của Đảng trong văn nghệ. Ông chỉ rõ một chân lý trong nghệ thuật, phải ở độ chín, thật chín mới sáng tạo, “đắc đạo mới hành đạo”.
Cuộc đời thầy Đặng Thai Mai là một tấm gương của người trí thức cách mạng, một nhà văn với sự nghiệp sáng tạo to lớn, một người thầy được tôn kính. Cuộc đời hoạt động của người trí thức cách mạng vượt qua nhiều thử thách, hai lần bị kết án tù tội. Ra tù ông lại dùng ngòi bút sắc sảo, sớm tiếp xúc với tân thư, và những tư tưởng cách mạng của chủ nghĩa cộng sản, ông đã tham gia viết cho nhiều tờ báo tiến bộ và cách mạng như “Tin tức”, cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản. Ông cũng viết cho nhiều tờ báo tiếng Pháp như “Le Travail” (Lao động), “Rasemblement” (Tập hợp), “No Trevoix” (Tiếng nói của chúng ta). Ông cũng viết một số truyện ngắn bênh vực người nghèo khổ.
Từ đó, tên tuổi của GS Đặng Thai Mai được giới trí thức, các nhà văn hóa ghi nhận những đóng góp sắc sảo và có hiệu quả. “Cuộc đời của GS Đặng Thai Mai, người trí thức cách mạng đi theo Đảng, không phải chỉ trên nhận thức tư tưởng mà trong đấu tranh bằng vũ khí tư tưởng, bằng hoạt động cách mạng, thậm chí tù tội, là một tấm gương sáng, một mẫu hình tuyệt đẹp của người trí thức cách mạng. Thật khó hình dung ra một vị giáo sư trên giảng đường, một văn nghệ sĩ cao niên, một nhà khoa học uyên bác, với phong thái của một nhà hiền triết lại có một cuộc đời vẻ vang, đầy thử thách và vượt lên tất cả” - GS Hà Minh Đức nói.
Trong khi đó, GS Phong Lê lại nhớ về người thầy của mình “là một học giả uyên thâm trên nhiều lĩnh vực Đông - Tây, kim - cổ”. Theo ông Phong Lê, là người lãnh đạo cao nhất của Viện Văn học từ 1959 đến 1975, lại vừa là Chủ tịch Hội Văn hóa, rồi Hội văn nghệ Việt Nam từ 1948 đến 1975, GS Đặng Thai Mai có một vị trí cao nhất trong giới sáng tác và nghiên cứu văn hóa, văn học, nghệ thuật. Cũng có nghĩa là nếu những thành tựu lớn của sáng tác và nghiên cứu, giảng dạy văn học, và các lĩnh vực khoa học nhân văn và xã hội ở cả ba nơi: Hội Văn nghệ, Viện Văn học, và các Khoa Văn Đại học đều có sự đóng góp của ông: thì những “bất cập” và “hạn chế” của nó, ông cũng có phần trách nhiệm.
2. GS Đặng Thai Mai hoạt động trong nhiều lĩnh vực: nhà chính trị yêu nước, yêu dân; nhà hoạt động văn hóa đa tài; nhà nghiên cứu ngữ văn, lịch sử uyên bác; nhà sư phạm mẫu mực... Và ở lĩnh vực nào, ông cũng được người đương thời và hậu thế nhắc đến bằng sự kính trọng, yêu mến và cảm phục.
Cùng với những nhà trí thức cách mạng, như Hải Triều, Trần Huy Liệu, Võ Nguyên Giáp… GS Đặng Thai Mai đã sớm bước vào cuộc đấu tranh cách mạng, cổ vũ cho sự thắng lợi của nghệ thuật vị nhân sinh, khẳng định văn học nghệ thuật là một vũ khí sắc bén trên mặt trận tư tưởng văn hóa…
GS Đặng Thai Mai mất ngày 25/9/1984, đến nay đã 37 năm. Hơn ba thập niên qua, dấu ấn của ông để lại và phẩm cách của một trí thức nhiệt thành luôn được các thế hệ đi sau nhắc tới. Nhiều cuộc tọa đàm, hội thảo cũng đã được tổ chức. Hầu hết các ý kiến đều thống nhất khẳng định: GS Đặng Thai Mai là nhà văn hóa, nhà sư phạm mẫu mực, có nhiều đóng góp quan trọng cho nền văn nghệ và học thuật nước nhà. Ông thuộc về một trong những người mở đường, đặt nền móng cho nền mỹ học, lý luận và phê bình văn học ở Việt Nam.
GS Nguyễn Đình Chú ví GS Đặng Thai Mai là “sư phụ” với hàm nghĩa vừa là người thầy vừa là người cha mà trọn đời ông chịu ơn. Còn GS Trần Đình Sử nhận xét, GS Đặng Thai Mai là người thông hiểu văn hóa văn học châu Âu, lại thông hiểu văn hóa văn học Trung Quốc, ông có tri thức uyên bác để tham gia nhiều hoạt động văn hóa của đất nước. Ông là con người hoạt động đa diện: quản lí, đấu tranh tư tưởng, tuyên truyền, giáo dục, chính trị, lí luận, phê bình, dịch thuật, sưu tầm nghiên cứu văn học cách mạng, giới thiệu văn học nước ngoài…
Dù đã có nhiều công trình nghiên cứu, đánh giá cao về GS Đặng Thai Mai ở nhiều khía cạnh, nhưng một cái nhìn toàn cục về tư tưởng của ông vẫn đang nằm ở phía trước. Lý giải nhận định này, GS Trần Đình Sử cho rằng, bởi viết về ông vẫn có những điều không dễ, vì tư liệu một phần, và cũng vì địa vị của ông khiến người ta ngại ngùng, không dễ viết, khó viết hết.