Hồ Gươm, giao lộ Đông - Tây

Triển lãm được bố cục thành 3 phần “Quá trình thay đổi diện mạo Hồ Gươm”, “Bảo tồn không gian văn hóa, lịch sử Hồ Gươm”, “Hồ Gươm - trung tâm dịch vụ và văn hóa giải trí”.

Trong đó, phần I “Quá trình thay đổi diện mạo Hồ Gươm” là giai đoạn từ năm 1873, Pháp đánh chiếm Hà Nội, triều đình Huế đã nhượng một khoảnh đất diện tích 2.5ha ở Đồn Thủy bên bờ sông Hồng để xây dựng chỗ ở cho viên Công sứ và đội hộ vệ. Tháng 10/1875, Pháp bắt đầu khởi công các công trình kiên cố trên khu nhượng địa với một con đường xuyên khu (nay là phố Phạm Ngũ Lão). Đến thời điểm này, Hồ Gươm vẫn có dáng dấp của những ao hồ nông thôn.

Từ năm 1884 trở đi, Hồ Gươm trở thành trung tâm trong công cuộc qui hoạch thành phố Hà Nội. Chính quyền Pháp cho mở một con phố nối khu Nhượng địa với Trường Thi và Hoàng Thành cũ. Trong quá trình xây dựng, Tổng Trú sứ Trung- Bắc Kì yêu cầu giữ lại khu vực quanh hồ với chiều rộng ít nhất là 20 mét, không một công trình nào được phép xây dựng dọc theo khu vực này và phải dỡ bỏ tất cả nhà tranh trên phố Paul Bert.

Từ tháng 10/1886 đến năm 1888, khu phố Pháp ở phía Đông Hồ Gươm và phía Bắc trục đường Paul Bert dần được hoàn thiện. Để có đất làm đường và xây dựng khu phố này, chính quyền Pháp đã phá hủy một số ngôi chùa xung quanh Hồ Gươm, bất chấp sự phản đối của dân chúng. Hệ thống phố đầu tiên của Hà Nội được hình thành, bắt đầu từ tuyến phố Paul Bert - des Inscruteurs (Tràng Tiền - Hàng Khay - Tràng Thi), tiếp theo là phố Francis Garnier (phố Đinh Tiên Hoàng) và Beauchamps (phố Lê Thái Tổ), cùng các dãy phố song song tạo ra một hệ thống bao quanh Hồ Gươm.

Từ năm 1897, chính quyền Pháp tiến hành việc rải đá mặt đường, làm vỉa hè, hoàn thành hệ thống cung cấp điện nước, xây cống ngầm và một số cơ sở sản xuất như: nhà máy Điện bờ Hồ (1899 - 1902), công ty Tàu điện Hà Nội (1900)…,mở rộng một số chợ, nhà ga, quảng trường, công viên, rạp chiếu phim. Đại lộ Francis Garnier (phố Đinh Tiên Hoàng) với việc mở rộng công viên hướng ra hồ đã mang lại một không gian xanh và là trục đi bộ quan trọng của trung tâm đô thị.

Phía Đông Nam Hồ Gươm, người Pháp khẩn trương xây dựng khu trung tâm hành chính, chính trị đầu não của Chính quyền Pháp ở Hà Nội như: Toà Đốc lý, Phủ Thống sứ Bắc Kì, Bưu điện, Ngân hàng. Phía Bắc của hồ là quảng trường dẫn vào khu phố bản xứ thấp tầng. Tuyến cây xanh được tăng dần khi qua cụm đền Ngọc Sơn để vào khu phố Tây, những ngã tư giao thông đã được phân làn xe đúng nghĩa. Việc xây dựng công sở và qui hoạch tổng thể cụm công trình phía Đông Hồ Gươm đã biến nơi đây thành một trung tâm hành chính, tín ngưỡng, thương nghiệp, dịch vụ và văn hóa giải trí.

Trong công cuộc chỉnh trang thành phố, Hồ Gươm đã tạo nên điểm khác biệt so với các đô thị kiểu mẫu phương Tây, mang đậm kiến trúc cảnh quan Á Đông. Hồ Gươm trở thành “giao lộ Đông - Tây”, là sự chuyển biến hợp lý giữa khu phố Ta ở phía Bắc và khu phố Tây ở phía Nam, như nhận xét của André Masson: “Hồ Gươm ngày nay là một vòng trang sức của Hà Nội, là gạch nối vui tươi giữa khu phố người bản xứ với khu phố Pháp…”.

Còn ở phần II “Bảo tồn không gian văn hóa, lịch sử Hồ Gươm” là câu chuyện sau khi nhậm chức năm 1884, Bonnal khẩn trương lên kế hoạch kiến thiết thành phố trong đó có việc sửa sang Hồ Gươm thành khu vui chơi giải trí, vạch một con đường rộng bao quanh Hồ. Để giải quyết vấn đề này, toàn bộ các nhà tranh, đình, chùa, đền, miếu như: đền Bà Kiệu, chùa Báo Ân, đền vua Lê…đều bị phá bỏ trừ các công trình trên đảo Ngọc Sơn và Quy Sơn. Việc làm này đã tạo nên làn sóng bức xúc không chỉ đối với người dân Hà Nội mà với một số quan chức Pháp.

Trước tình hình đó, Toàn quyền Đông Dương đã ký các Nghị định ngày 9/3/1900 và 15/4/1905 về việc bảo tồn các công trình lịch sử của thành phố Hà Nội (trong đó có đền Ngọc Sơn cùng đài Tháp Bút).

Năm 1925, theo Nghị định ngày 11/7 của Toàn quyền Đông Dương, bất cứ một công trình lịch sử, tín ngưỡng nào đã được xếp hạng muốn được sửa chữa đều phải do Sở Quốc gia Bảo tồn cổ tích đề nghị.

Sau năm 1937, Đốc lý Hà Nội ra Quyết định chuyển đổi mục đích sử dụng một số công trình lịch sử, tín ngưỡng ở Hà Nội. Theo đó, có công trình phải dỡ bỏ hoàn toàn, có công trình chỉ cắt bỏ một phần.

Ngày 21/2/1949, theo Quyết nghị số 36-ND của Thị trưởng Hà Nội, Ban trị sự đình, đền, chùa do Chánh ty Địa chính và Công sản thành phố được thành lập nhằm “quản trị đình, chùa một cách quy củ và hợp pháp; dung hoà quyền lợi của thành phố…”.

Ngày nay, khu vực Hồ Gươm và vùng phụ cận là nơi tập trung nhiều công trình di tích lịch sử, văn hóa, kiến trúc, nghệ thuật truyền thống với không gian mặt nước, cây xanh. Ở đó, người ta có thể nhìn thấy cả một chiều sâu văn hóa lẫn nét kiến trúc độc đáo như: đền Ngọc Sơn, cầu Thê Húc, Tháp Bút, Đài Nghiên, tháp Rùa, tháp Hòa Phong,... Trải qua bao biến cố thăng trầm của lịch sử, cái mất - cái còn, cái cũ - cái mới đã đan xen, hòa quyện tạo nên không gian văn hóa Hồ Gươm.

Phần III “Hồ Gươm - Trung tâm dịch vụ, văn hóa giải trí” với mong muốn biến Hồ Gươm và vùng phụ cận trở thành một trung tâm văn hóa, chính trị, tín ngưỡng, thương nghiệp, dịch vụ và giải trí của Hà Nội, chính quyền Pháp đã xây dựng những dinh thự, cơ quan hành chính, công sở ở phía Đông Hồ Gươm. Nhiều nhà máy, xí nghiệp, cửa hàng, cửa hiệu, hãng buôn mọc lên xung quanh hồ, các phố Tây dần được hình thành. Các khu trung tâm vui chơi, giải trí kiểu Âu ra đời như: nhà hát Lớn thành phố, câu lạc bộ, bể bơi.

Đời sống vật chất, tinh thần của người Hà Nội dần pha trộn yếu tố Tây hóa. Từ khẩu vị ẩm thực (bánh mì, nước đá, cà phê, bia,…) đến gu thưởng thức nghệ thuật đều có sự thay đổi. Những rạp chiếu bóng, quán cà phê mọc lên ngày càng nhiều, nằm rải rác từ bến xe điện đến nhà Khai trí Tiến Đức. Xe điện đã trở thành phương tiện phổ biến và quen thuộc với người dân, hành khách chủ yếu là những người buôn bán. Tầng lớp trung lưu, thanh niên thành thị thường chọn dạo chơi quanh bờ Hồ còn giới thượng lưu, trí thức thì chọn các tiệm cà phê, vào Khai trí Tiến Đức hoặc đi nghe nhạc, khiêu vũ tại nhà Thủy Tạ bên Hồ.

Có thể nói, mãi đến nửa đầu thế kỉ XX, đời sống văn hóa tinh thần của người Hà Nội mới có những biến đổi rõ rệt khi đã hình thành một tầng lớp viên chức và thị dân người bản xứ. Họ thay đổi cách ăn mặc, cách trang trí nhà cửa, cách giải trí và theo lối sống phương Tây.

Với hơn 100 tài liệu, tư liệu, hình ảnh, bản vẽ trưng bày, Ban tổ chức hy vọng triển lãm sẽ mang tới cho công chúng những hồi ức đẹp về Hồ Gươm xưa.

Hoàng Minh