Đặc sắc xứ Tuyên - nghe Then, ngoạn cảnh

Xứ Tuyên, nơi thôi thúc bất cứ ai muốn đến khám phá, chiêm ngưỡng vẻ đẹp nguyên sơ tiên cảnh của mảnh đất này. Nhưng chỉ có vậy vẫn chưa đủ sức hút đến khó cưỡng, đó là làn Then quyến rũ bậc nhất trong các làn điệu ru ca của người Tày, Nùng, Thái. Mỗi khi điệu Then cất lên cùng tiếng đàn Tính ngân nga bay bổng hòa quyện miên man với núi rừng, sông nước, đây mới đích thực là bản song tấu hòa hợp tuyệt đỉnh nhất, chất chứa gần như tất cả những tinh túy và bản sắc riêng có của con người Tuyên Quang, của vùng đất lịch sử giàu truyền thống cách mạng, nguyên sơ và bình dị.

Then là những khúc hát, điệu múa thuộc thể loại dân ca nghi lễ, phong tục từ lâu đời. Then xuất phát từ chữ “Thiên” - nghĩa là Trời. Bởi vậy, điệu hát Then vẫn được người Tày xứ Tuyên coi là điệu hát thần tiên và thường được sử dụng trong các nghi lễ: Cầu mùa, cầu yên, cấp sắc,... Then chất chứa nhiều tinh hoa về đời sống sinh hoạt, văn hóa, tâm linh, khát vọng của con người cùng sống hòa thuận yên bình với núi rừng, sông suối, vạn vật cỏ cây.

Ngày 13/12/2019, UNESCO chính thức ghi danh Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là khẳng định bản sắc văn hóa độc đáo, đa dạng, phong phú của dân tộc Việt Nam. Với người Tày, ngay từ khi còn trong bụng mẹ đã được nghe Then, đàn Tính tại các lễ hội mùa xuân, lễ hội cầu mùa, cầu sức khỏe bình an, cầu cho mưa thuận gió hòa, cầu cho lứa đôi hạnh phúc sớm đơm hoa kết trái. Khi em bé được sinh ra, lời hát ru của người mẹ cũng chính là lời Then dịu ngọt, trong trẻo, mượt mà hòa quện với cảnh sắc núi rừng, cứ từ từ thấm sâu vào từng mạch máu, đến nơi thẳm sâu nhất của con tim và để rồi khi lớn lên 7-8 tuổi, nhiều em bé đã có những cảm nhận sâu sắc, rõ nét, say mê điệu Then, đàn Tính đến nao lòng.

Gìn giữ Then để tri ân tổ tiên

Thành công của hát Then hôm nay không thể không nhắc đến công lao to lớn của hai anh em cố nghệ nhân Hà Phan và Nghệ nhân Nhân dân Hà Thuấn (xã Tân An, huyện Chiêm Hóa), cả hai đã dành tâm huyết cả đời mình cho việc sưu tầm, lưu giữ và phát huy giá trị hát Then đặc sắc của dân tộc mình.

Nghệ nhân Nhân dân Hà Thuấn bộc bạch: “có duyên yêu thích, trân trọng giá trị nhân văn, giàu bản sắc nghệ thuật truyền thống dân tộc trong Then, nên thấy mình cần phải có trách nhiệm tuyên truyền, gìn giữ, truyền dạy cho con cháu...”. Từ suy nghĩ, trăn trở về một ngày nào đó nếu điệu Then, đàn Tính bị mai một đi thì nhân loại sẽ mất đi một bản sắc văn hóa vô cùng đặc sắc, quý báu. Khi đó, chính ông là người có tội lớn với tiên tổ bởi không truyền dạy lại Then cho các thế hệ mai sau tiếp tục bảo tồn, phát triển.

Có lòng tin, được chính quyền và đông đảo nhân dân ủng hộ, ông Thuấn khởi xướng thành lập Câu lạc bộ hát Then-đàn Tính thôn Tân Hợp, xã Tân An (Chiêm Hóa, Tuyên Quang). Bao nhiêu tâm huyết ông đã dành cả cho đứa con tinh thần mà ông đã ấp ủ nhất mực yêu thương, trân quý. Hiệu quả của Câu lạc bộ này đã dần lan tỏa không chỉ đối với các thôn, bản của xã Tân An, mà còn phát triển rộng trên phạm vi các xã của huyện Chiêm Hóa và các huyện khác trong tỉnh.

Đến nay, hai anh em cố Nghệ nhân Hà Phan và Nghệ nhân Nhân dân Hà Thuấn đã truyền dạy Then cho hàng nghìn người trong thôn, xã và các vùng lân cận với đủ các độ tuổi nhưng nhiều hơn cả vẫn là thế hệ các em nhỏ.

Ông Thuấn nói: “Trẻ em như cái cây non, bản Then như dòng nước mát, như ánh mặt trời nuôi chúng lớn dậy xanh tươi. Tiếng hát Then làm ấm lòng, dăn dạy, động viên tinh thần người Tày, tô thắm cho đời như trái ngọt, hoa thơm”. Hơn cả những gì mình có, cả cuộc đời ông đã dành cả cho cây đàn Tính, điệu Then và truyền cảm hứng Then cho rất nhiều thế hệ trẻ kế cận. Làn Then như Thác Bản Ba quê ông cuồn cuộn tuôn chảy miên man, bất tận lan tỏa đi khắp muôn nơi.

Bên cạnh hai nghệ nhân Hà Thuấn, Hà Phan còn có sự góp sức của các nghệ nhân gạo cội như Nghệ nhân Ưu tú Hà Ngọc Cao, xã Xuân Quang (Chiêm Hóa); Nghệ nhân Ưu tú Ma Văn Đức, nguyên Phó Giám đốc Sở VHTT tỉnh; ông Nguyễn Mạnh Thẩm (xã Thanh Tương, Nà Hang)… Họ đều là những người say mê tìm tòi, học hỏi, am hiểu nghi lễ Then truyền thống, là trụ cột cho sự phát triển bền vững của làn điệu Then, bởi họ còn truyền dạy hát Then cho thế hệ trẻ. Số lượng học sinh yêu Then, đam mê hát Then, đánh đàn Tính ngày một nhiều lên, nhiều em xuất sắc đã trở thành các hạt nhân văn nghệ nòng cốt của trường, của huyện được cử tham gia nhiều cuộc thi, lễ hội truyền thống.

Nghe Then, ngoạn cảnh xứ Tuyên

Nghe vậy, chắc hẳn nhiều người có sở thích du lịch khám phá chỉ muốn xách túi lên đường tìm đến vùng sơn cước, nơi có núi non trùng điệp, sơn thủy hữu tình, nơi có nhiều thiếu nữ xinh đẹp tinh khôi như đóa hoa rừng nguyên sơ đang căng tràn nhựa sống.

Để thưởng lãm điệu Then đậm chất của người Tày và khám phá vẻ đẹp nguyên sơ kỳ vỹ của núi rừng Tuyên Quang, chất mộc mạc, dung dị, mến khách của con người nơi đây. Du khách hãy tìm đến với các địa điểm du lịch homestay nổi tiếng nhất thuộc huyện Lâm Bình: Homestay Bản Bon (xã Phúc Yên, Lâm Bình); Homestay Lâm Bình; Homestay Hoàng Tuấn (xã Thượng Lâm, Nà Hang),.... do chính người dân nơi đây tạo lập lên để thu hút khách du lịch, nó không sang trọng đầy đủ tiện nghi như các homestay ở các vùng miền khác nhưng nó mang đầy đủ những tinh túy thật nhất, gần gũi nhất về cuộc sống sinh hoạt của con người dân nơi đây.

Du khách được tận hưởng cuộc sống thanh bình yên ả nơi núi rừng sông nước gần như còn nguyên sơ chưa bị tác động bởi cuộc sống đô thị hóa phồn hoa. Ngồi trên chiếc thuyền du lịch dạo quanh hồ nước mênh mông xanh ngắt của thủy điện Nà Hang, bạn sẽ được thỏa thích ngắm nhìn núi rừng nguyên sinh trùng điệp nhấp nhô trên biển nước mênh mông “hệt như vịnh Hạ Long”. Trên đó còn lưu giữ được hàng nghìn loài thực vật gỗ quý hiếm như: Bách xanh, hoàng đàn, đinh, lim, thông lá tre, cẩm chỉ,... và hàng trăm loài động vật đặc hữu: Gấu, hươu, nai, tại đây có gần chục loài khỉ, trong đó voọc mũi hếch, voọc đen má trắng thuộc loại cực quý hiếm. Quỹ Bảo tồn thế giới của Mỹ (WWF-US) đã xác định đây là một trong những hệ sinh thái có giá trị đa dạng sinh học thuộc nhóm cao nhất trên thế giới.

Ẩm thực của vùng đất nơi đây cũng vô cùng phong phú và độc đáo: xôi ngũ sắc được làm từ lá cây rừng ngâm với gạo nếp nương thơm nức; rượu ngô được ủ bằng men lá tạo hương vị nồng say dịu mát; thịt trâu khô được tẩm ướp đủ gia vị thiên nhiên và được treo bảo quản trên gác bếp củi hàng năm trời làm cho khổ thịt săn chắc, quắt lại, đen sậm như khúc rễ khô, khi dùng đem ngâm nước cho mềm ra rồi thái mỏng xào với măng rừng ủ chua,...

Ai đã dừng chân nơi đây mà chưa được thưởng thức những món ẩm thực đặc sắc này thì coi như chưa từng được tới xứ Tuyên. Khi men rượu nồng say bắt đầu cho ta cảm giác lâng lâng cũng chính là lúc làn điệu Then, cây đàn Tính cùng tấu lên bản hòa ca quện vào cảnh sắc hữu tình tạo nên một thế giới huyền ảo hư thực, đưa ta về với chốn tiên cảnh bồng lai. Điệu Then ngọt ngào du dương hòa với tiếng đàn Tính trầm bổng mượt mà như gió cuốn, mây vờn, làm cho người nghe thấy lạ mà quen, thấy xa mà gần, mặc cho chưa hiểu hết các giai điệu, ca từ khúc nhạc nhưng vẫn đắm say ngây ngất. Đây quả là kho tàng sử thi cổ xưa quý giá của nhân loại đang vang ca nơi xứ Tuyên kỳ vĩ.

Xuân Trường