Núi Phượng Hoàng, nơi ẩn cư của ngọn tuệ đăng bất tử
72 ngọn núi tại vùng đất Chí Linh, tỉnh Hải Dương được truyền thuyết lưu lại là hóa thân của 72 con Phượng Hoàng. Cũng nơi đây về mãi sau này hình thành lên vùng đất đặc biệt linh thiêng, với cảnh sắc thiên nhiên kỳ thú và nhiều công trình tâm linh đặc sắc.
Truyền thuyết núi Phượng Hoàng
Khu di tích Phượng Hoàng thuộc địa phận phường Văn An, TP Chí Linh (tỉnh Hải Dương) nằm cách thủ đô Hà Nội khoảng hơn 80 km về phía đông. Đây là vùng đất đặc biệt linh thiêng, là nơi có cảnh quan thiên nhiên kỳ thú và nhiều công trình kiến trúc đặc sắc.
Truyền thuyết kể rằng, vào một ngày nọ, trên bầu trời vùng đất Chí Linh bỗng xuất hiện đàn chim Phượng Hoàng 72 con đang tung cánh bay. Thấy cảnh sắc nơi đây non nước hữu tình, đàn chim đã không bay đi tiếp mà cùng đáp xuống và sau đó hóa thân thành dãy núi 72 ngọn.
Núi Phượng Hoàng từ lâu đã nổi tiếng là nơi có phong cảnh đẹp như tranh vẽ với rừng thông bát ngát, suối chảy róc rách, chim hót líu lo, đặc biệt là 72 ngọn núi hình thế như 72 con chim Phượng Hoàng đang tung cánh.
Bởi thế, sách “Chí Linh huyện sự tích” của Viện nghiên cứu Hán Nôm đã viết: “Quần sơn la liệt trận bày/ Tả hữu tung cánh, Phượng bay ngang trời”. Các dãy núi ở đây kiến tạo thấp dần theo hướng Đông Bắc - Tây Nam, nối tiếp với đồng bằng phù sa và soi mình xuống sóng nước mênh mang của Lục Đầu Giang. Trên núi Phượng Hoàng còn có nhiều di tích lịch sử nổi tiếng như Huyền Thiên cổ tự, Kỳ Lân cổ tự, Tinh Phi cổ tháp…, đặc biệt là quần thể di tích Phượng Hoàng gắn bó mật thiết với cuộc đời thầy giáo Chu Văn An gồm: Đền Chu Văn An, điện Lưu Quang, Miết Trì, Giếng Son, khu lăng mộ.
Ông Nguyễn Văn Sông từng là Trưởng Ban Quản lý di tích đầu tiên và đã có 30 năm công tác trong ngành văn hóa Chí Linh cho biết: “Tôi đã nghỉ hưu 10 năm nay nhưng vẫn ở lại với ngọn núi thiêng này, tôi quan niệm người làm văn hóa, yêu văn hóa phải có thời gian gắn bó thì văn hóa, lịch sử mới thẩm thấu vào người. Bởi thế mà càng đọc tôi mới thấy kiến thức của mình về đỉnh Phượng Hoàng, về thầy Chu Văn An vẫn còn thiếu hụt”.
“Núi Phượng Hoàng thực chất là một dãy gồm 72 ngọn. Đỉnh Phượng Hoàng, nơi an nghỉ của thầy giáo Chu Văn An cao nhất, đẹp nhất, còn gọi là núi Cả. 72 ngọn núi ứng với truyền thuyết về 72 chú chim phượng hoàng trong một lần rong chơi, thấy cảnh vật núi rừng đẹp đẽ đã sà xuống múa rồi hóa thành 72 ngọn núi. Đứng trên đó nhìn thấy núi Ngọc như một bức chắn và 2 cánh phượng hoàng. Chim phượng hoàng biểu tượng cho trí tuệ và cái đẹp, còn núi Phượng Hoàng là mạch núi đặc biệt linh thiêng của mảnh đất Chí Linh. Trong các thư tịch cổ, mạch núi này còn được gọi với cái tên Kiệt Sơn”, ông Sông liền mạch kể.
Ông Sông nhớ lại, trước đây khu di tích chưa được khai thác, quy hoạch, hầu hết người dân không biết đó là nơi nương nhờ lúc cuối đời và là nơi yên nghỉ của thầy giáo Chu Văn An. Người dân chỉ quen gọi khu này là chùa Đổ.
Trên núi, ngoài mộ của thầy giáo Chu Văn An còn có giếng Son, hay có tên là giếng Mắt Phượng. Giếng nằm bên hữu mộ thầy Chu Văn An nhưng thấp hơn vài bậc. Giếng là nơi tụ mạch nguồn linh khí của linh sơn Phượng Hoàng. Tương truyền những năm tháng ẩn cư tại đây, thầy Chu Văn An đã dùng nguồn nước này để dưỡng thân, dưỡng thể, dưỡng khí, dưỡng thần.
Khi thầy tạ thế vào ngày 26/11/1370, học trò lấy nước từ giếng lên dâng cúng. Khách đến viếng mộ thầy, xin nước từ đây để mạch nguồn linh khí thấm vào cơ thể, trí được mở, tâm được thanh trong, lòng được yên, thanh thản đến lạ kỳ.
Tương truyền rằng ở đáy giếng có một lớp son dày. Khi thầy Chu Văn An về dạy học tại đây, không có mực nên đã có người lấy ống nứa chọc xuống đáy giếng để rút son lên. Son được phơi khô, tán nhuyễn làm mực viết, còn bút nghiên thì từ tre, nứa trong rừng. Đây là lý do tục xin chữ ở đền thờ thầy giáo Chu Văn An khi nào cũng chỉ có chữ màu son. Giếng son nhiều năm nay có một điều lạ, là trong năm, khoảng trước - sau Rằm tháng Bảy ắt có một ngày nước đổi màu son. Có năm nước đầy, màu son chảy xuống tận điện Lưu Quang phía dưới.
Theo lời kể của người dân địa phương, giếng Son chưa khi nào cạn mà luôn đầy ăm ắp, trong lành, dùng để hãm trà, nấu nướng thì ngon ngọt vô cùng. Những người ở quanh đây chưa khi nào phải dùng nguồn nước khác. Còn nhiều du khách từ Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Ninh... đến vãn cảnh xin cả can nước giếng Son như một món quà cho những người không đến được.
Ngọn tuệ đăng bất tử
Khi nhắc đến khu di tích Phượng Hoàng, là mọi người dân đều nhớ đến lăng mộ một người thầy của mọi thời đại Chu Văn An. Đền thờ người thầy giáo vĩ đại ấy được tọa lạc ngay chính đỉnh núi Phượng Hoàng này.
Theo những người am hiểu về phong thủy, đó là vị trí điểm đầu của chim Phượng Hoàng - đỉnh cao công lý và đức hạnh. Đây là điểm tột cùng linh thiêng của khu di tích Phượng Hoàng. Năm 1990, Bảo tàng Hải Dương đã khai quật, phát hiện phần mộ được kè đá muối, hình chữ nhật, kích thước 4mx7m còn được bảo tồn nguyên trạng, xung quanh có nhiều đồ tùy táng như bát, đĩa thời Trần. Hiện nay lăng mộ được trùng tu, tôn tạo khang trang bằng chất liệu đá xanh, phía trước có hương án, phía sau có phù điêu là hậu chẩm khắc nổi ba chữ: Đức - Lưu - Quang, chính giữa là nghiên bút. Đường lên mộ được kè bằng đá gồm 770 bậc ngắn - dài, tượng trưng cho số 7 - Thất trảm sớ thầy giáo Chu Văn An dâng lên thuở trước.
Số ít du khách khi đến dâng hương đền thờ thầy giáo Chu Văn An và vãng cảnh nơi đây biết được, dãy Phượng Hoàng còn có một dòng suối chảy men theo con dốc từ trên đỉnh núi xuống. Dòng suối sâu và rộng, được xác định dài khoảng 4 km từ đầu nguồn đổ xuống hồ Phượng Hoàng của phường Cộng Hòa. Bên Côn Sơn cũng có suối Côn Sơn nhưng đổ xuống hồ Côn Sơn phía dưới. Đây là dòng suối cổ, trong dân gian ở vùng này còn có câu: “Nước làng Dọc, thóc làng Sui”.
Làng Dọc nay là một khu dân cư của phường Văn An, còn làng Sui nay là làng Tiền Định cũng ở phường này. Ý chỉ, dòng suối chảy qua làng Dọc mát lành và luôn đầy ăm ắp, không đâu nhiều nước bằng làng Dọc. Làng Sui ở dưới nguồn đón dòng nước quý nên lúa non xanh tốt, thóc lúc nào cũng đầy bồ.
Dãy Phượng Hoàng được xác định kéo đài từ đền thờ nữ tiến sĩ Nguyễn Thị Duệ ở phường Văn An đến đầu khu dân cư Bình Giang của phường Phả Lại, TP Chí Linh. Rừng cây trên núi đang được bảo tồn chặt chẽ song hầu hết là rừng trẻ với một số loài thân thuộc như thông, phi lao, keo...
Trong huyền sử của Chí Linh bát cổ, Tiều Ẩn cổ bích là 1 trong 8 địa danh liên quan mật thiết đến sự nghiệp của thầy giáo Chu Văn An tại núi Phượng Hoàng. Bản thân thầy Chu Văn An khi về đây cũng luôn nhận mình là một tiều phu ở ẩn.
Theo sử sách ghi lại, thầy giáo Chu Văn An (SN 1292 tại xã Quang Liệt, huyện Thanh Đàm, nay thuộc Thanh Trì (Hà Nội). Mặc dù học vấn tinh thông nhưng ông không ra làm quan mà mở trường dạy học. Đời vua Trần Minh Tông (1314 - 1329), ông được mời đến thành Thăng Long giữ chức Tư nghiệp Quốc Tử Giám. Đến đời vua Trần Dụ Tông, triều chính bê bối, ông dâng Thất trảm sớ xin chém 7 tên nịnh thần nhưng vua không nghe. Ông xin từ quan về núi Phượng Hoàng ở ẩn, lấy tên là Tiều Ẩn (người đi hái củi ở ẩn). Ông mất ngày 26/11/1370 tại nhà riêng ở núi Phượng Hoàng, thọ 78 tuổi.
Một người không sinh ra ở mảnh đất này, nhưng tên tuổi luôn được đời sau nhắc đến với lòng thành kính. Nhắc đến Chu Văn An là nhắc đến núi Phượng Hoàng, người được ví như "ngọn tuệ đăng bất tử", sống trọn những năm tháng ẩn cư cuối đời ở vùng đất Chí Linh, trên núi Phượng Hoàng giữa non xanh thủy tú.
Theo Quyết định 920 của Thủ tướng Chính phủ ngày 18/6/2010 về quy hoạch tổng thể bảo tồn Khu di tích lịch sử - văn hóa Côn Sơn - Kiếp Bạc gắn với phát triển du lịch, Văn An là 1 trong 4 địa phương của Chí Linh được phân vùng quy hoạch, vùng bảo tồn và khai thác đặc biệt (vùng 1). Trong đó, khu vực Phượng Hoàng với diện tích 36,9 ha được phân vùng bảo tồn đặc biệt, cùng với khu vực Côn Sơn, Kiếp Bạc.
Quy hoạch nói trên nhằm bảo tồn, nghiên cứu làm phong phú thêm các giá trị văn hóa của quần thể di tích, giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc, đạo lý uống nước nhớ nguồn cho các thế hệ người Việt Nam. Tạo tiền đề đề nghị công nhận quần thể di tích lịch sử - văn hóa Côn Sơn - Kiếp Bạc là di sản văn hóa thế giới. Phượng Hoàng còn là 1 trong 3 khu vực trọng tâm thuộc nhóm dự án bảo tồn, tôn tạo di tích trong vùng nghiên cứu quy hoạch cùng với Côn Sơn, Kiếp Bạc...