Thân thương phỗng đất
Không biết bao lần đến Bắc Ninh, lần nào nơi đây cũng cho một cảm giác khác biệt. Không chỉ bởi vùng đất Kinh Bắc có nhiều nét văn hóa đặc sắc, độc đáo mà còn vì nhiều nghệ nhân tâm huyết gìn giữ văn hóa truyền thống. Một trong số đó là vợ chồng nghệ nhân Phùng Đình Giáp, với nghề làm phỗng đất.
1.Ngôi nhà của nghệ nhân Phùng Đình Giáp ở làng Đông Khê, xã Song Hồ (Thuận Thành - Bắc Ninh) giản dị, không gian trầm lắng, khác biệt hẳn với không khí đô thị sôi động ở trung tâm xã. Trong không gian này, vợ chồng lão nghệ nhân đã đón tiếp nhiều đoàn khách trong nước và quốc tế đến thăm và tìm hiểu về nghề nặn phỗng đất. Nhiều người nghe câu chuyện về thứ đồ chơi xưa cũ, càng thấy thú vị và thấm thía.
Theo ông Giáp, thời nào cũng vậy, để làm được bộ phỗng, bắt buộc phải sử dụng đất thó và thao tác bằng tay. Quá trình nặn đòi hỏi sự trau chuốt, cẩn thận để giữ được nét mềm mại của tượng phỗng. Đất thó phải được đào ở độ sâu từ 2-3m. Đất đem phơi khô, cho vào cối đập, giã thành bột mịn rồi sàng đến khi có độ mịn mát tay, có màu xám nhạt.
Sau khi tạo được hỗn hợp đất là đến công đoạn nặn. Việc nặn không đòi hỏi hoa văn, phức tạp, cầu kỳ nhưng phải giữ được nét dân dã. Phỗng được phơi khô dưới nắng cho se lại và hoàn toàn tránh nước, sau đó phủ lên lớp hỗn hợp của hồ điệp trắng và hồ nếp pha với nước theo tỷ lệ chuẩn rồi lọc qua khăn cho đến khi thật mịn.
Công đoạn cuối cùng là vẽ màu. Với phỗng mộc, không vẽ màu, càng phơi giá sương lại càng lên nước đẹp mặn mà, mướt bóng. Còn với bộ phỗng màu sắc, sau khi được phơi khô, phỗng đất sẽ được sơn phủ một lớp hỗn hợp gồm bột điệp trắng, hồ nếp pha với nước theo tỉ lệ thích hợp. Sau đó lại mang phơi cho khô rồi vẽ màu lên cho hoàn chỉnh.
Bà Nguyễn Thị Điều, vợ ông Giáp chia sẻ: “Trước kia, dân làng thường đào giếng khơi, vợ chồng tôi tranh thủ lấy đất thó ở dưới lòng đất, phơi khô rồi mang cất đi, dự trữ cho cả năm sau. Những năm gần đây, ít nhà đào giếng, vợ chồng tôi phải tranh thủ đào đất thó từ đồng ruộng hoặc ao, hồ sen vào mùa cạn nước”.
Trong ký ức của vợ chồng lão nghệ nhân, phỗng đất có từ thời ông nội của ông Giáp. Ngày ấy làng Đông Khê có nhiều gia đình làm nghề nặn phỗng đất, những bộ phỗng nhỏ sặc sỡ sắc mầu trên chiếc mẹt tre cũ mang ra chợ bán vào mỗi dịp lễ, khai giảng năm học mới, Tết Trung thu, Tết Nguyên đán... Trong mâm cỗ đón trăng rằm tháng Tám hằng năm, ngoài hoa quả, bánh kẹo các loại, không thể thiếu bộ phỗng đất và đèn ông sao.
Nghệ nhân Phùng Đình Giáp chia sẻ: “Từ nhỏ, tôi đã được ông nội dạy cho cách nặn phỗng. Những con phỗng ngộ nghĩnh khiến tôi mê mẩn. Rồi tôi đi bộ đội, xuất ngũ về quê hương, tôi cũng chưa bao giờ quên phỗng. Kể cả khi nghề mai một, tôi vẫn muốn giữ gìn nét đẹp văn hóa của cha ông để lại. Với thế hệ trẻ em ngày xưa, đó không chỉ là thứ đồ chơi, mà còn là thứ lưu giữ những ký ức đẹp”.
Nâng niu một bộ phỗng, ông Giáp chia sẻ: Phỗng đất truyền thống gồm 5 nhân vật: Nhân vật phỗng hình Phật ở vị trí trung tâm mang ý nghĩa tâm linh, giáo dục con cháu sống hiền lành, đúng mực. Con chim bay trên trời thể hiện khát vọng hòa bình. Con rùa gắn với biển cả bao la và sự trường tồn. Trong tâm trí người Việt đây còn là biểu tượng thiêng liêng được thần thánh hóa. Nhân vật người già và em bé thể hiện sự nối tiếp truyền thống.
2.Ngày xưa trẻ em thường đòi mẹ mua bằng được bộ phỗng khi đến các dịp lễ. Ở những vùng dân cư khó khăn, đó còn là niềm khao khát. Trải qua thời gian, nghề cũng có thời gian hưng thịnh, song hơn chục năm qua, phỗng đất trở nên lạc lõng giữa những món đồ chơi hiện đại, đắt tiền. Trẻ em thích nhiều đồ chơi nhựa, súng đạn, điện thoại thông minh hơn và hờ hững với các món đồ chơi truyền thống. Khi đó người dân Đông Khê chuyển hẳn sang làm hàng mã để kiếm sống. Trong làng, vợ chồng ông Giáp không cam lòng nhìn một phần quá khứ của cha ông biến mất, bởi trong lòng người nghệ nhân già luôn tâm niệm, cha ông đã cho thứ nghề gì cũng đáng quý và thế hệ sau phải có trách nhiệm.
“Cứ nhìn vào triết lý của các tượng phỗng, sẽ thấy ông cha xưa gửi gắm những lời hay ý đẹp, tư tưởng và giá trị văn hóa truyền thống lâu đời, để dạy dỗ, nhắc nhở con cháu về lối sống, cách ứng xử và đạo làm người trong cuộc sống”, ông Giáp bộc bạch.
Trước đây vợ chồng ông Giáp từng đem phỗng ra Hà Nội để bán, đem đến hội chợ để trưng bày nhưng cũng không thể quảng bá được món đồ chơi này. Vì thế, phỗng đất dần dần lại đi vào quên lãng.
Dẫu biết rằng nếu theo nghề chắc chắn sẽ không thể đáp ứng đủ kinh tế gia đình, mặc cho hàng xóm láng giềng có bỏ nghề theo việc khác, vợ chồng ông Giáp vẫn hàng ngày tiếp tục giữ gìn một phần văn hóa quê hương. Trong cuộc sống vẫn có những con người chung ý tưởng. Vợ chồng ông Giáp cũng đã nhận được sự khích lệ từ các nghệ sĩ dân gian.
Năm 2017 ông Giáp gặp một nhóm họa sĩ, họ đã đến nhà tham quan và gợi ý cho ông Giáp những mẫu mã mới trên tinh thần vừa mang tính nghệ thuật, vừa giữ được nét dân gian, vừa có thể tiếp cận thị trường. Vậy là một loạt sản phẩm thủ công độc đáo ra đời như lợn đàn, chó giữ nhà, lợn âm dương, quần thể chuột đựng nghiên bút, gạt tàn chuột… để đáp ứng thị hiếu của mọi người. Nhờ vậy mà sản phẩm của ông bán được quanh năm, không còn chỉ mỗi dịp Trung thu nữa. Ông Giáp cho biết, chục năm qua ông đã rút kinh nghiệm, phải liên tục sáng tác mẫu mới. Với mỗi mẫu thì ông chỉ làm vài bản để bán, sau đó lại nghĩ tiếp mẫu khác. Nhờ việc liên tục ra thêm mẫu mới như vậy, những sản phẩm từ đất thó của ông mang tính độc bản cao.
3.Nhờ tâm huyết, ông bà Giáp được mời đến những hội chợ truyền thống, ra Hà Nội, các tỉnh Hải Dương, Thái Bình để giới thiệu về làng nghề ở các buổi học ngoại khóa…
Qua đó ông trực tiếp nặn phỗng trước công chúng. Vợ chồng ông đã mang phỗng đến Văn Miếu - Quốc Tử Giám, không gian bích họa phố Phùng Hưng, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam và nhiều khu đô thị hiện đại. Nhiều đoàn khách đã tìm về gia đình ông để trực tiếp trải nghiệm không gian văn hóa Bắc Bộ, có thể tham gia vào một công đoạn làm phỗng. Trong đó có cả du khách nước ngoài và các em học sinh từ nhiều tỉnh, thành phố trong cả nước.
Ông Giáp bộc bạch: “Từ xa xưa, ông cha ta đã gửi gắm điều hay, ý đẹp, những giá trị văn hoa truyền thống lâu đời vào cỗ phỗng, để dạy dỗ, nhắc nhở con cháu về lối sống và đạo lý làm người. Giữa cuộc sống hiện đại ngày nay, khi những món đồ chơi công nghệ đang dần khiến người ta lãng quên những món đồ chơi, trò chơi dân gian truyền thống là món ăn tinh thần, bồi bổ tâm hồn”.
Có một điều đáng mừng là con trai, đặc biệt cháu nội ông Giáp là Phùng Đình Đạt, thấy ông cần mẫn với công việc kết nối với quá khứ, em được theo ông đi giới thiệu phỗng đất với công chúng, với các bạn nhỏ cũng như du khách quốc tế.
Năm 2018, Đạt đã lập một trang fanpage mang tên “Phỗng đất làng Hồ”. Qua không gian mạng, Đạt trực tiếp tìm tòi, cập nhật kể lại câu chuyện về phỗng đất làng Hồ từ truyền thống đến hiện đại; hình ảnh và video về cách làm phỗng đất truyền thống cũng như khát khao giữ nghề của gia đình. Đình Đạt chia sẻ: “Mấy năm trước dù bán được hay không thì ông nội em đều làm và tặng hàng xóm. Đấy là nét truyền thống của gia đình, của làng quê mình nên năm nào ông cũng cùng con cháu quây quần nặn phỗng”.
“Phỗng đất sẽ sống mãi”, lời khẳng định của ông Giáp. Điều đó mở ra tương lai cho phỗng, khi con, cháu ông đều đã nắm vững cách tạo ra bộ phỗng đẹp.