Bảo tồn nhà Rông ở Tây Nguyên

Bản sắc văn hóa Tây Nguyên dược tạo nên từ nhiều yếu tố, trong đó, giới nghiên cứu văn hóa dân gian cho rằng, nhà Rông giữ một vai trò quan trọng. Quan trọng bởi bên cạnh những giá trị vật chất nó là nơi ẩn chứa những tầng văn hóa tâm linh rất bền vững của cư dân Tây Nguyên. Người ta đánh giá sự hùng mạnh trù phú của một làng Tây Nguyên qua kích thước, kết cấu nhà Rông Tây Nguyên. Nhà Rông chỉ gắn với làng, không có nhà Rông cấp tỉnh, cấp huyện hoặc nhà Rông liên làng bởi nó gắn với sinh hoạt và tín ngưỡng của một cộng đồng cư dân nhất định. Xưa kia đã là làng Tây Nguyên, thì phải có nhà Rông.

Với chiều cao trung bình khoảng 18 mét, nhà Rông thường được xây dựng từ những loại vật liệu như gỗ, tre, cỏ tranh, lồ ô… Trên nóc các nhà Rông đều trang trí rất đẹp với hoa văn, họa tiết mô phỏng hình mặt trời, rau dớn... Đặc biệt, nhà càng cao, càng rộng thì càng thể hiện được sự sung túc của buôn làng đó.

Mỗi dân tộc sẽ có kiểu xây dựng nhà Rông khác nhau với các kích thước khác nhau, nhưng điểm chung nhất là đều được xây trên một khoảng đất rộng nằm ở trung tâm của buôn làng do “giàng” chọn lựa và đều xây dựng cầu thang lẻ bậc từ 7 đến 9 bậc.

Già làng A Xép - dân tộc Ba Na (làng Kon Kơ Tu, xã Đăk Rơ Wa, TP Kon Tum) cho biết: Khi buôn làng phải chuyển nơi mới và ưng ở đất đó thì tiến hành cất nhà Rông, nếu trong thời gian dựng không có biến cố gì xảy ra gây đổ hoặc nguy hiểm đến tính mạng người nào thì coi như "Giàng đã đồng ý" và bầu già làng mới, nhổ nhà dân đến dựng xung quanh.

Một điều thú vị là trong bất cứ nhà Rông nào cũng đều phải có nơi để vật thiêng như con dao, hòn đá hay sừng trâu cho thần linh trú ngụ. Thậm chí, cả cồng chiêng và trống cũng được lưu giữ tại đây.

Để xây dựng một nhà Rông mới cần phải cả một quá trình nhiều năm mới hoàn thành và phải huy động tất cả người dân góp công sức. Điều này đã tạo nên sự kết nối cộng đồng sâu sắc trong đồng bào dân tộc thiểu số.

Tuy nhiên, hiện nay, các nguyên vật liệu từ rừng để làm nhà Rông như gỗ, tranh khan hiếm nên việc nhà Rông bị bê tông hóa là không thể tránh khỏi. Theo các nhà bảo tồn văn hóa dân tộc, một khi mái nhà Rông không còn thì các bản sắc cũng như ý thức văn hóa khác cũng khó có cơ hội bảo tồn.

Trước thực trạng nhà Rông đang dần bị bê tông hóa, tôn hóa, tỉnh Gia Lai như một điểm sáng khi có nhiều nơi giữ gìn được rất nhiều ngôi nhà Rông truyền thống. Trong đó có nhà Rông làng Kon So Lăl (xã Hà Tây, huyện Chư Păh) lớn nhất Tây Nguyên hiện nay.

Hay như ở huyện Kông Chro, những mái nhà Rông nơi đây vẫn vững chãi cùng năm tháng với bao thế hệ bà con buôn làng. Phần lớn các ngôi làng người Ba Na ở đây đều có nhà Rông truyền thống bằng gỗ có từ rất lâu, được giữ gìn nguyên vẹn hồn cốt cho đến ngày nay, thậm chí nhiều ngôi làng sở hữu từ 2 - 3 nhà Rông như xã Đak Tpang chỉ có 3 làng nhưng có đến 6 nhà Rông, xã Ya Ma có 7 nhà Rông.

Tại tỉnh Kon Tum, nhiều địa phương còn giữ được gần 100% làng có nhà rông truyền thống như huyện Kon Plông, huyện Đăk, huyện Sa Thầy…

Bên cạnh ý thức gìn giữ của bà con, chính quyền các cấp cũng đã quan tâm, tạo điều kiện để giúp người dân thực hiện công tác bảo tồn. Theo đó, các huyện đã quan tâm chỉ đạo các xã thường xuyên tổ chức tuyên truyền, vận động nhân dân duy trì tổ chức các lễ hội ở nhà Rông của làng. Đồng thời, hỗ trợ một phần kinh phí khích lệ bà con tích cực sửa chữa, duy tu, bảo tồn nhà Rông truyền thống, gìn giữ kiến trúc độc đáo này cho con cháu đời sau.

Nhà Rông là một thiết chế văn hóa tiêu biểu độc đáo có ý nghĩa quan trọng trong văn hóa tinh thần và đời sống xã hội và trong tín ngưỡng tâm linh của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Nó là một di sản quý cho hôm nay và mai sau. Giữ được nguyên vẹn kiến trúc và kết cấu nhà Rông Tây Nguyên như giữ được “trái tim” của làng nơi cất giữ những huyền thoại trong sử thi cổ cũng là nơi nhen nhóm lửa sáng tạo những “huyền thoại mới” bên cạnh những sử thi lẫy lừng. Đồng bào các dân tộc Tây Nguyên sẽ giữ được cho mình một đời sống tinh thần phong phú và đa rạng, bắt rễ sâu vào truyền thống nhưng cũng vươn tới những giá trị mới phù hợp với xu thế phát triển đi lên của xã hội.

KHÔI NGUYÊN