Khủng hoảng tiền mặt ở Nigeria

Đảo lộn đời sống

Không ai trong gia đình 8 người của cô Godgift Inemesit – sống ở làng Banana, một thị trấn tồi tàn đông đúc nằm ở góc phía Nam Thủ đô Abuja của Nigeria - chắc chắn khi nào họ sẽ được ăn mỗi ngày, ngoại trừ ba đứa con của cô. Cô Inemesit không thể trả tiền (do thiếu tiền mặt) cho những loại thuốc họ cần hoặc những nhu yếu phẩm cơ bản để nuôi những người còn lại trong gia đình. Một buổi chiều gần đây nhất, chỉ có bọn trẻ được nhận bánh mì và đồ uống nóng.

“Chúng tôi thường ăn ba bữa, nhưng bây giờ thỉnh thoảng mới ăn một lần vì không có tiền tiêu. Chúng tôi được yêu cầu gửi tiền cũ (tiền giấy) vào ngân hàng và sẽ trả bằng tiền mới. Nhưng giờ chúng tôi không có cả tiền mới lẫn tiền cũ. Mọi thứ còn lại chỉ là khó khăn” - cô Inemesit nói.

Khách hàng chờ đợi cả ngày tại các ngân hàng và máy ATM chỉ để rút số tiền đủ dùng trong một ngày. Các cuộc ẩu đả đã nổ ra tại các sảnh ngân hàng, các khách hàng tức giận đã tấn công nhân viên ngân hàng. Do không thể thực hiện các giao dịch, nhiều doanh nghiệp đã buộc phải đóng cửa trong khi nhiều người đang bán bất hợp pháp tiền giấy mới với tỷ giá cao hơn.

Theo gới quan sát, khi mọi người khát tiền mặt hơn, tác động của sự việc có thể sẽ ảnh hưởng đến cuộc bầu cử tổng thống vào ngày 25/2. Người dân Nigeria hy vọng sẽ bầu ra một nhà lãnh đạo để giải quyết các thách thức, từ cuộc khủng hoảng an ninh đã giết chết hàng ngàn người trong năm qua cho đến nền kinh tế ốm yếu.

Nhóm Khủng hoảng quốc tế - một tổ chức hoạt động ngăn chặn xung đột - cho biết, tình trạng thiếu tiền tệ “đã tạo ra khó khăn đáng kể, làm gia tăng căng thẳng bầu cử hơn nữa”.

Để tìm ra giải pháp đối mặt với áp lực ngày càng tăng, Tổng thống Nigeria Muhammadu Buhari - người sẽ hết nhiệm kỳ và rời nhiệm sở vào tháng 5 tới - cho biết, ông đã chỉ đạo Ngân hàng Trung ương Nigeria (CBN) “triển khai tất cả các nguồn lực hợp pháp và phương tiện hợp pháp” để đảm bảo mọi người “dễ dàng tiếp cận và rút tiền mặt”.

Trước tình hình đó, Thống đốc CBN Godwin Emefiele cho biết, ông đã thực hiện các bước để đưa thêm tiền giấy mới vào hệ thống với mục đích xoa dịu tình hình.

Nhiều người đổ lỗi cho các ngân hàng cá nhân trong việc vẫn tiếp tục phát hành những tờ tiền cũ thay vì tiền mới cho đến gần ngày ngừng lưu hành tiền cũ. Do đó, những tờ tiền cũ vẫn được lưu hành.

Trong khi đó, các chuyên gia thì đổ lỗi cho các nhà hoạch định chính sách về việc giới thiệu “vội vàng” các tờ tiền mới. Tuy nhiên, CBN cho biết, đồng tiền mới sẽ hạn chế rửa tiền, biến quốc gia Tây Phi thành một nền kinh tế không dùng tiền mặt và chống lạm phát trên 21%, mức cao nhất trong 17 năm.

Kết quả không như mong đợi

CBN cho biết, họ đã thiết kế lại các tờ tiền mệnh giá cao - 200, 500 và 1.000 naira - để thay thế tiền bẩn trong lưu thông, nhằm giải quyết lạm phát, hạn chế tiền giả và thúc đẩy một nền kinh tế không dùng tiền mặt. CBN hy vọng việc thiết kế lại các tờ tiền sẽ khiến số tiền do các cá nhân và công ty tích trữ được đưa trở lại hệ thống tài chính.

Tuy nhiên, cuộc cải cách đã tạo ra một xã hội có vẻ như không dùng tiền mặt - nhưng không phải theo cách mà CBN dự tính. Người Nigeria gặp khó khăn khi thực hiện thanh toán và chuyển khoản trực tuyến. Các nhà phân tích cho rằng cơ sở hạ tầng để hỗ trợ một hệ thống thanh toán kỹ thuật số của nước này chưa đủ mạnh.

Ông Paul Alaje - chuyên gia kinh tế cấp cao tại công ty tư vấn quản lý SPM Professionals - cho hay: “Ý tưởng ở đây là hạn chế lượng tiền mặt mà mọi người có thể tiếp cận, nhằm khuyến khích họ thực hiện thanh toán kỹ thuật số, để CBN có thể theo dõi tiền đi đâu. Tuy nhiên, các ngân hàng Nigeria không có khả năng hoặc cấu trúc để thanh toán kỹ thuật số hoạt động trơn tru”.

Nhà phân tích chính sách và nhà kinh tế Yemi Makinde lập luận: “Chính phủ đã cố gắng thúc đẩy một nền kinh tế không dùng tiền mặt từ lâu. Ý định đó tốt, nhưng không khả thi, bởi hệ thống ngân hàng chưa sẵn sàng và người Nigeria chỉ quen với tiền mặt”.

Theo Ngân hàng Thế giới, tình trạng thiếu tiền mặt đã khiến cuộc sống trở nên khó khăn hơn ở Nigeria, nơi có 63% dân số nghèo, 33% thất nghiệp và tính đến năm 2021, chỉ 45% người trưởng thành có tài khoản ngân hàng. Cuộc khủng hoảng đã làm tăng thêm tai ương của lạm phát gia tăng và đồng tiền suy yếu.

Nỗ lực kéo dài nhiều năm của CBN nhằm chuyển đổi sang nền kinh tế không dùng tiền mặt đã khiến các giao dịch kỹ thuật số tăng 150% vào năm ngoái. Tuy nhiên, các nền tảng thanh toán kỹ thuật số không đáng tin cậy đã buộc nhiều doanh nghiệp phải sử dụng đồng naira giấy.

Tại các máy ATM, mọi người đang đưa ra những lựa chọn mà họ không bao giờ có thể tưởng tượng được. Cô Inemesit cho biết, cô xếp hàng từ sáng đến 8 giờ tối nhưng phải trở về nhà tay trắng. Giống như hàng chục người khác, cô được thông báo rằng, chi nhánh ngân hàng đã hết tiền giấy mới.

Ông Joachim MacEbong - nhà phân tích quản trị cấp cao tại Stears, một cơ quan tình báo - cho biết, việc thiếu khả năng tiếp cận tiền mặt đã ảnh hưởng đến mô hình tiêu dùng và thương mại của các doanh nghiệp vừa và nhỏ trong khu vực phi chính thức, các lĩnh vực sử dụng lao động chính bao gồm nông nghiệp, thương mại đường phố và chợ, cũng như giao thông công cộng. Theo ông MacEbong, cái giá của việc hạn chế mọi người tiếp cận với tiền mặt lớn hơn nhiều so với bất kỳ lợi ích nào.

Mai Phương