Hướng tới Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam (21/4): Văn hóa đọc thời 4.0

Đọc ít, lướt mạng nhiều?

Có một thời gian, con số thống kê trung bình mỗi năm người Việt đọc 0,8 cuốn sách khiến nhiều người bay tỏ nỗi lo âu. Gần đây, một số liệu khác làm người ta có phần lạc quan hơn: mỗi năm người Việt đọc 4,2 cuốn sách. Tuy nhiên, trong số này, có 2,8 cuốn là sách giáo khoa. Theo ông Lê Hoàng - Phó Chủ tịch Hội Xuất bản Việt Nam, hơn 400 triệu bản sách phát hành trong thời gian qua, nhưng trong đó có hơn 300 triệu bản sách giáo khoa, sách tham khảo. Nếu lấy phần còn lại chia đều cho dân số của Việt Nam, phần sách phổ thông có lẽ chỉ xông xênh 1 đầu sách/người. Chỉ số này nói lên rằng sức đọc của người Việt rất thấp.

Phó Chủ tịch Hội Xuất bản Việt Nam cũng dẫn một bảng xếp hạng, theo đó, trong Top 61 quốc gia đọc sách nhiều nhất thế giới có 3 quốc gia Đông Nam Á là Singapore, Malaysia và Indonesia, không có Việt Nam. Ông chỉ ra, tỷ lệ đọc của một số quốc gia Đông Nam Á cao vì có chính sách phát triển thói quen đọc. Chẳng hạn ở Malaysia, học sinh tiểu học luôn đọc sách 15 phút trước khi vào giờ học. Ở Hàn Quốc, cha mẹ đọc sách cùng con ít nhất 3 ngày/tuần, mỗi lần khoảng 30 phút. Ở Thái Lan, một khảo sát trên 55.000 người chỉ ra thời gian đọc trung bình ở các độ tuổi lần lượt là: 71 phút/tuần với trẻ em, 94 phút/tuần với thanh nhiên, 61 phút/tuần với người lao động...

Trong khi đó, một thống kê cho thấy người Việt dành gần 7 tiếng một ngày để truy cập internet. Một thống kê khác của Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số (Bộ Công Thương) năm 2022 cho thấy, tỷ lệ người dùng dành ra 5-7 tiếng mỗi ngày để truy cập Internet giảm từ 28% vào năm 2020 xuống mức 23% vào năm 2021. Tuy nhiên, tỷ lệ người dùng dành ra hơn 9 tiếng mỗi ngày để truy cập Internet trong năm 2021 có xu hướng tăng mạnh so với năm 2020, từ 9% lên 22%. Khảo sát cũng cho biết, có đến 69% người tham gia khảo sát trả lời rằng họ truy cập Internet để nghiên cứu và học tập; 61% người dùng Internet để xem phim, nghe nhạc; 59% truy cập Internet để mua sắm trực tuyến...

Xu hướng đọc đang “xoay trục” mạnh mẽ

Ngày 24/2/2014, Thủ tướng Chính phủ đã ký quyết định lấy ngày 21/4 hằng năm là Ngày Sách Việt Nam nhằm khuyến khích tinh thần đọc sách và nâng cao tầm nhận thức của người dân về tầm quan trọng của việc đọc sách.

Đến ngày 4/11/2021 Thủ tướng Chính phủ đã có quyết định về việc tổ chức Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam thay thế cho Ngày Sách Việt Nam trước đây và vẫn được diễn ra vào ngày 21/4 hằng năm.

Năm nay, Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam gắn với thông điệp “Sách: Nhận thức - Đổi mới - Sáng tạo”; “Sách cho tôi, cho bạn”.

Không phải tới thời điểm này, văn hóa đọc mới bị thử thách mạnh mẽ bởi các nền tảng số, trong đó phổ biến là mạng xã hội và các thiết bị điện tử, nghe nhìn. Từ cuối thế kỷ XX, xu hướng đọc trên bình diện rộng đã bắt đầu suy giảm. Nhiều người đã không duy trì thói quen đọc sách giấy. Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều - Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam - nhìn nhận, chúng ta đã đánh mất văn hóa đọc trong một vài thế hệ. Đến khi chúng ta nhận ra điều ấy thì cũng là lúc công nghệ truyền thông của thời đại mới ùa vào và mang theo sự đe dọa với văn hóa đọc. Trước kia chạm vào cuốn sách là tràn ngập cảm hứng. Còn bây giờ cầm một cuốn sách lên cảm hứng đó còn lại rất ít, thậm chí vô cảm.

Đó là chưa kể, nhiều chuyên gia ngành xuất bản đã phân tích, văn hóa đọc ngày nay còn bị chi phối bởi cách đọc đã thay đổi. Ngày càng có xu hướng người trẻ không đủ thời gian để đọc trọn vẹn một tác phẩm, thay vào đó, họ đọc vì mục tiêu, cách ứng dụng sách vào thực tế cuộc sống. Bên cạnh đó, ebook (sách điện tử), audiobook (sách nói) cũng phát triển hơn.

Xu hướng đọc ebook, hay audiobook dẫu sao vẫn đáng khích lệ, bởi rõ ràng, không nên áp thói quen đọc của thế hệ này với thế hệ khác. Tuy vậy, có ý kiến cho rằng, khi quá đa dạng lựa chọn sẽ khiến con người ta lười và thay vì dành thời gian đọc sách, các bạn sẽ dành thời gian lướt mạng, xem phim, giải trí.

Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam nêu quan điểm, việc đọc nên chia làm hai loại: Đọc để tiếp cận thông tin và đọc để hưởng thụ. “Để hưởng thụ trọn vẹn tinh thần một tác phẩm văn học nghệ thuật sâu sắc, tôi nghĩ ebook hay audio book không thể thay thế được sách in truyền thống”, ông Thiều nêu quan điểm.

Trong khi đó, TS Nguyễn Mạnh Hùng - Chủ tịch HĐQT Thái Hà Books - cho rằng, điều quan trọng nhất để đọc nhiều sách là bản thân mỗi người phải yêu thích sách và tìm được cảm hứng mỗi khi cầm cuốn sách, tiếp đến mới là kỹ năng đọc. “Chúng ta phải xem đọc là một công việc mang tính chất chủ động. Con người có những thói quen tự nhiên, không cần cố gắng như ăn uống, hít thở, quan sát xung quanh. Nhưng để có được thói quen đọc, phải trải qua thời gian, sự kiên trì và nỗ lực”, ông Hùng nhấn mạnh.

Chuyển đổi số có "tiêu diệt" sách giấy?

Cũng như các lĩnh vực khác, ngành xuất bản (bao gồm 3 lĩnh vực: xuất bản, in và phát hành xuất bản phẩm) hiện cũng đang bước vào chuyển đổi số. Theo ông Nguyễn Nguyên - Cục trưởng Cục Xuất bản, In và Phát hành (Bộ TTTT), chuyển đổi số đang là câu chuyện thời đại. Từ năm 2020, Bộ TTTT đã giao Cục Xuất bản, In và Phát hành xây dựng chiến lược phát triển của ngành. Trong đó, chuyển đổi số trở thành 1 trong 7 giải pháp trọng tâm của ngành xuất bản.

Cũng theo ông Nguyên, với ngành xuất bản, có 4 giai đoạn của chuyển đổi số. Đầu tiên là các đơn vị tiến hành số hóa dữ liệu. Thứ hai là triển khai ứng dụng các nền tảng cho những hoạt động đơn giản. Thứ ba là ứng dụng nền tảng vào hoạt động phức tạp, quy trình xuất bản (quản lý, biên tập, phát hành, truyền thông…). Thứ tư là ứng dụng trí tuệ nhân tạo vào quy trình làm việc.

Bà Phan Thị Thu Hà - Giám đốc NXB Trẻ, nhìn nhận ngành xuất bản của Việt Nam luôn đi cùng những xu hướng của ngành xuất bản trên thế giới. Khi thế giới phát triển ebook (sách điện tử) thì ở Việt Nam nhiều công ty ebook ra đời. Khi thế giới nóng sốt vì audiobook (sách nói) thì ở Việt Nam audiobook cũng đang phát triển.

Tuy vậy, nhìn nhận chung, các chuyên gia trong lĩnh vực xuất bản đều thừa nhận, việc chuyển đổi số trong ngành xuất bản ở nước ta diễn ra còn chậm. Hiện nay tài nguyên nội dung của xuất bản nước ta vẫn còn phân tán, mức độ tập trung thấp, chưa được đưa vào dữ liệu chung để cùng khai thác, sử dụng, chưa tích hợp để hình thành lượng thông tin khổng lồ nên đã hạn chế quá trình chuyển đổi từ xuất bản truyền thống sang xuất bản kỹ thuật số. Vì thế chưa thể đem lại lợi nhuận cao cho các nhà xuất bản và chưa phục vụ đắc lực cho nhu cầu tìm kiếm, tiếp cận hệ thống dữ liệu nội dung cho người dùng.

Trong đó, có lẽ dấu hiệu chuyển đổi số trong lĩnh vực xuất bản dễ nhận thấy nhất đó là trong các hoạt động marketing, bán hàng trên các trang thương mại điện tử, xuất bản điện tử. Hầu hết các nhà xuất bản, công ty sách đã thúc đẩy ứng dụng công nghệ vào trong hoạt động xuất bản, phát hành. Các kênh phát hành cũng sẽ được mở rộng, vượt ra ngoài khuôn khổ của các kênh phát hành truyền thống với các hệ thống phát hành trực tuyến được xây dựng theo công nghệ đa nền tảng, đa giao diện.

Tuy vậy, đâu đó, vẫn còn lối tư duy và lo ngại rằng chuyển đổi số sẽ làm “tiêu diệt” sách giấy. Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều cho rằng, chuyển đổi số và giữ lối xuất bản truyền thống là hai việc cần thực hiện song song. “Chuyển đổi số không có nghĩa là triệt tiêu sách giấy. Tôi cũng như nhiều người, vẫn thích cảm giác được chạm vào trang sách, nghe nó phát ra tiếng kêu sột soạt, ngửi được mùi mực in và đọc những con chữ bằng đôi mắt của mình. Tất cả cộng lại, cho chúng ta một không gian trọn vẹn để hưởng thụ trang sách”, ông Thiều bày tỏ.

Nhiều hoạt động thú vị tôn vinh sách và văn hóa đọc

Năm nay, Lễ khai mạc Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam lần thứ 2 năm 2023 sẽ diễn ra vào 17 giờ ngày 21/4, tại khu vực sân khấu chính của Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế. Sau đó là chuỗi các hoạt động gồm: Tọa đàm giới thiệu sách “Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc trong tiến trình đổi mới xây dựng đất nước phồn vinh hạnh phúc”; giao lưu khám phá “Đất nước gấm hoa và cảnh Việt trong văn chương”; giới thiệu tác giả, tác phẩm của Huế và viết về Huế; tọa đàm “Dư luận nữ quyền tại Huế xưa và nay”…

Tại Hà Nội, ngày 19/4 Thư viện Quốc gia Việt Nam tổ chức nhiều hoạt động đa dạng, phong phú, là sân chơi bổ ích, lành mạnh cho bạn đọc nhiều lứa tuổi. Các hoạt động bao gồm: Triển lãm sách Khát vọng vươn tới những tầm cao; giao lưu tác giả, tác phẩm; đọc sách sáng tạo; huấn luyện trí tuệ siêu đọc sách; thi kể chuyện theo sách bằng tiếng Anh; khám phá Thư viện số; thi vẽ tranh theo sách; trò chơi trí tuệ: Mảnh ghép tri thức; trưng bày các tác phẩm đạt giải cuộc thi Đại sứ Văn hóa đọc; trưng bày các tác phẩm đạt giải cuộc thi Vẽ tranh theo sách; tiếp nhận tài trợ từ các cơ quan, tổ chức, cá nhân; gian hàng sách.

Tại TPHCM, Ngày Sách và Văn hóa đọc năm nay diễn ra từ ngày 19-23/4. Chuỗi hoạt động diễn ra tại Công trường Công xã Paris (một phần lề đường trước Bưu điện Thành phố từ đường Nguyễn Du đến Lê Duẩn) - đường Nguyễn Văn Bình (Đường Sách TPHCM), Quận 1 và đồng loạt tổ chức tại TP Thủ Đức và các quận – huyện trên địa bàn TPHCM.

Theo Ban tổ chức, sẽ có các không gian triển lãm, trưng bày hơn 300 tư liệu, 30.000 tựa sách thuộc các lĩnh vực với đa dạng thể loại; hơn 70 chương trình giao lưu, tọa đàm, diễn đàn, hội thi về sách với các chuyên đề về sách, kỹ năng hình thành thói quen đọc sách, ra mắt sách, ký tặng sách... Đặc biệt, vào ngày 21/4 tại sân khấu chính Công trường Công xã Paris sẽ diễn ra các hoạt động chào mừng Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam lần 2 như: công bố và giao lưu với 10 đại sứ văn hóa đọc trong khuôn khổ Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam năm 2023 đến từ các lĩnh vực khác nhau; các đơn vị xuất bản, phát hành trên địa bàn thành phố chung tay tổ chức hoạt động trang bị sách cho người dân, thiếu nhi có hoàn cảnh khó khăn trên địa bàn thành phố và phát động Ngày nhận sách miễn phí (21/4) hằng năm dành cho người dân thành phố, bạn đọc khi đến tham gia Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam.

Q.TRÂN

THƯ HOÀNG