Nhạc Việt ‘tìm vàng’ trong văn học
Cùng với việc tìm về các chất liệu âm nhạc dân gian, hiện đang có xu hướng các ca sĩ, nghệ sĩ tìm đến tác phẩm văn học nổi tiếng để khai thác, làm mới.
Xu hướng mới?
Bất ngờ và cũng khá ấn tượng, có lẽ là MV "Đẩy xe bò" của ca sĩ Phương Mỹ Chi. Không khai thác từ chất liệu âm nhạc hay văn học dân gian, Phương Mỹ Chi cùng ekip sáng tạo của mình đã khai thác từ tác phẩm văn học nổi tiếng “Vợ nhặt” của nhà văn Kim Lân - tác phẩm nằm trong sách Ngữ văn lớp 12. Khác với những MV mang văn học vào âm nhạc trước đây của các ca sĩ khác, "Đẩy xe bò” không tái hiện hay thuật lại nội dung câu chuyện nào, nữ ca sĩ cũng không hóa thân hay đóng vai nhân vật trong tác phẩm "Vợ nhặt", thay vào đó MV chỉ tập trung khai thác biểu cảm, không khí tươi vui ngày bế giảng của các bạn học sinh cuối cấp cùng vũ đạo sôi nổi phù hợp với giai điệu của bài hát.
MV trẻ trung với màn vũ đạo của Phương Mỹ Chi cùng 200 sinh viên, động tác đẩy xe do biên đạo Lit Nguyễn sáng tạo, tạo nét tươi vui, rộn ràng. Nhạc phẩm do DTAP sáng tác, thuộc thể loại folk-tronica pha trộn pop, house, nhạc dân gian. MV mượn bối cảnh cuộc sống năm 1945 trong "Vợ nhặt" để nói về tình yêu thời nay.
Một ca sĩ khác cũng vừa ghi dấu ấn với việc khai thác văn học dân gian, đó là Tạ Quang Thắng. Cuối tháng 6 vừa qua, anh ra mắt MV "Sơn Tinh - Thủy Tinh" lấy cảm hứng từ chuyện xưa tích cũ trong văn hóa Việt. Thoạt đầu, anh muốn có một ca khúc “đo ni đóng giày” với Trần Thắng - nghệ sĩ guitar của ban nhạc Ngũ Cung. Nhưng để thể hiện được hai cá tính khác nhau, thì cần có một “điểm tựa”. Và Tạ Quang Thắng nghĩ đến một cuộc đối thoại để vừa có thể "đối đầu" nhau, vừa giãi bày nội tâm thông qua tiếng hát. Chính vì thế, ca sĩ quyết định chọn hình tượng Sơn Tinh và Thủy Tinh. Tạ Quang Thắng mong muốn âm nhạc phải luôn phảng phất hồn dân tộc. Những câu chuyện xưa vẫn phải thường xuyên được kể, để con em chúng ta không bao giờ quên mình là người Việt Nam. “Nghệ sĩ Việt, dù có chơi thứ âm nhạc gì đi nữa thì cũng vẫn phải kể những câu chuyện của dân tộc mình”, ca sĩ sinh năm 1988 tâm sự.
Tất nhiên, Phương Mỹ Chi và Tạ Quang Thắng không phải là những nghệ sĩ tiên phong “khai sơn phá thạch”. Trước đó, có nhiều ca sĩ khác đã khai thác các tác phẩm văn học đương đại, văn học dân gian và âm nhạc dân gian để làm mới. Không thể không kể tới ca sĩ Hoàng Thùy Linh với MV “Để Mị nói cho mà nghe” lấy cảm hứng từ truyện ngắn “Vợ chồng A Phủ” của nhà văn Tô Hoài, MV “Bánh trôi nước” dựa trên bài thơ cùng tên của “bà chúa thơ Nôm” Hồ Xuân Hương; hay Đức Phúc với “Hết thương cạn nhớ” lấy cảm hứng từ tác phẩm văn học đình đám “Chí Phèo” của nhà văn Nam Cao...
Bên cạnh đó, cũng cần nhắc tới Hòa Minzy ra mắt MV “Thị Mầu”. Trong MV này, Hòa Minzy hóa thân thành cô diễn viên chèo đang học nghề, với nhiều bỡ ngỡ trong việc hóa thân thành nhân vật Thị Mầu trong tác phẩm văn học nổi tiếng “Quan Âm Thị Kính”. Ca khúc “Thị Mầu” do nhạc sĩ Nguyễn Hoàng Phong sáng tác và "nhào nặn" bởi nhà sản xuất âm nhạc Masew. Bài hát mang âm hưởng chèo kết hợp với nhạc điện tử, giai điệu và ca từ đều dí dỏm, vui tươi, bắt tai. Phần lời của bài hát cũng được xây dựng dựa trên ngôn ngữ chèo, như lời tự sự của chính Thị Mầu: "Tự xưng em là Thị Mầu. Í là con gái phú ông. Tuổi em chứ còn bé lắm. Cũng chưa đến trăng rằm".
Nếu ngược dòng thời gian, người ta còn nhận ra nhiều nhạc sĩ cũng đã khai thác yếu tố dân gian, dân tộc, tìm về những “chuyện xưa tích cũ” để sáng tác ca khúc, như: "Ngẫu hứng lý ngựa ô", "Tùy hứng lý qua cầu" (Trần Tiến); "Thành phố miền quan họ" (Nguyễn Cường); "Chuồn chuồn ớt", "Người ở đừng về" (Lê Minh Sơn); "Con cò" (Lưu Hà An); "Lời ru Âu Lạc" (Nguyễn Minh Sơn); "Bống bống bang bang" (Only C)…
Tránh làm méo mó các giá trị văn hóa
Tìm tới các tác phẩm văn học nổi tiếng để khơi nguồn cảm hứng, tiếp biến sáng tạo là sự lựa chọn khôn ngoan. Tương tự như vậy, tìm về các tác phẩm văn học dân gian, các tích xưa trong truyện ngụ ngôn, cổ tích là một hướng đi an toàn trong khi những ý tưởng mới đang có vẻ “khan hiếm”. Trong khi đó, các đúc kết của cha ông đi trước đã được thời gian thử thách, được nhiều thế hệ thừa nhận, thì việc vận dụng cái cũ để làm ra cái mới sẽ dễ dàng chinh phục được khán thính giả đương thời.
DTAP là nhóm sản xuất âm nhạc đã kết hợp với một số ca sĩ để ra mắt một số MV khai thác từ “mỏ vàng” văn học Việt Nam, trong đó có MV “Đẩy xe bò” của ca sĩ Phương Mỹ Chi. DTAP hiện là nhóm được nhiều ca sĩ “săn đón” để hợp tác vì nhận ra khả năng “quái” của 3 chàng trai, khi khai thác, vận dụng các giá trị từ “mỏ vàng” văn chương Việt.
DTAP biết cách tối ưu hóa cá tính âm nhạc của từng nghệ sĩ mà nhóm hợp tác. Với Phương Mỹ Chi, họ đã đưa một làn gió mới vào âm nhạc nhưng vẫn giữ được nét văn hóa truyền thống gắn liền với nữ ca sĩ. Ca khúc được chăm chút kỹ lưỡng với những sự tinh tế được đặt để trong từng lớp âm thanh và câu từ. Nội dung truyền tải rất "đời" và tươi vui, cuộn tràn hơi thở cuộc sống hiện đại.
Nhóm DTAP khẳng định: "Chúng tôi vô cùng tự hào về văn hóa của Việt Nam, về 54 dân tộc anh em mà mỗi dân tộc đều có những nét văn hóa đặc trưng. Chính vì thế, chúng tôi muốn tìm hiểu, khai thác và truyền tải những nét đẹp đó đến với đông đảo khán giả, đặc biệt là thế hệ gen Z để mọi người có cái nhìn gần gũi và thêm yêu văn hóa đất nước mình".
Quan sát kỹ những chuyển động của âm nhạc Việt Nam trong thời gian gần đây, nhà nghiên cứu âm nhạc Nguyễn Quang Long cho rằng, việc khai thác chất liệu văn học, âm nhạc dân gian… đang là một trong những xu hướng rõ ràng nhất có thể coi như một trào lưu của giới trẻ hoạt động trong lĩnh vực âm nhạc đại chúng. Việc khai thác ở nhiều khía cạnh, chất liệu, yếu tố khác nhau, tựu trung là: Các tác phẩm nổi tiếng, các điển tích trong văn học, thơ ca dân tộc có tác giả và dân gian; các tác phẩm văn học và thơ ca hiện đại (dòng văn học hiện thực phê phán, tác phẩm thơ ca cách mạng…), văn hóa dân gian, âm nhạc dân tộc (truyền thống và dân gian)… “Việc khai thác này tạo sự đa dạng cho dòng âm nhạc đại chúng, tô đậm màu sắc Việt trong dòng âm nhạc vốn có xu hướng hội nhập và chịu nhiều ảnh hưởng từ khu vực và quốc tế, tạo sự kết nối giữa truyền thống với hiện đại…”, ông Long phân tích, đồng thời nhận xét, xu hướng này đã và đang ở đỉnh cao và sẽ dần trở lại vị trí “thăng bằng” trong thời gian không xa. Dẫu thế, việc khai thác các chất liệu dân tộc từ văn học, lịch sử và âm nhạc đã và sẽ luôn tồn tại chứ không bị mất đi, bởi nó là một trong những thành tố tôi cho rằng nó như một “dữ liệu mặc định” nằm trong tiềm thức của mỗi người Việt Nam chúng ta.
Tuy nhiên, từ những gì đang diễn ra, nhà nghiên cứu âm nhạc Nguyễn Quang Long nhấn mạnh: Việc khai thác các yếu tố văn học, lịch sử và âm nhạc truyền thống, dân gian cần phải hiểu rõ thể loại, tác phẩm, nhân vật mà mình khai thác cũng như dòng âm nhạc mà mình đang theo đuổi, tác phẩm mình muốn khai thác vào như thế nào để có những thể nghiệm mới mẻ, độc đáo, có tính thẩm mỹ, tính nghệ thuật. Nếu không có thể tác phẩm sẽ mất đi giá trị nghệ thuật, tính thẩm mỹ và trở nên kệch cỡm, hoặc thậm chí và xúc phạm các giá trị văn hóa, lịch sử. Từ đó, biến ý tốt của tác giả trẻ thành tác dụng ngược, gây phản cảm, phản tác dụng mong muốn, tác phẩm của mình sáng tạo trở thành “rác” nghệ thuật.
Đặc biệt, theo ông Long, cần tuyệt đối tránh làm biến dạng các câu chuyện lịch sử, nhân vật đã trở thành mẫu hình lý tưởng, việc sử dụng ngôn từ, ngữ điệu, phong cách trong tác phẩm mới để chỉ một nhân vật, một giá trị nào đó trong quá khứ cũng hết sức cẩn thận. Ở đây việc khai thác “lạc lối” không chỉ còn ở mức độ sáng tạo ra tác phẩm không có giá trị thẩm mỹ mà còn vi phạm vào hoạt động sáng tác và truyền bá tác phẩm âm nhạc, truyền bá văn hóa không phù hợp thậm chí làm méo mó các giá trị văn hóa, lúc đó có thể còn là vi phạm pháp luật.