Thành cổ… thành phế tích
Được xây dựng từ thế kỷ 14, Lam Thành hay còn gọi là thành Rum có địa thế “tựa sơn, vọng thủy”, từng giữ vị trí chiến lược quan trọng, ghi dấu ấn nhiều sự kiện lịch sử của dân tộc. Song trải qua thời gian, thành cổ này chỉ còn sót lại một số tàn tích, đang dần bị lãng quên.
Thành Rum nằm trên đỉnh núi Lam Thành cao hơn 150m thuộc xã Hưng Thành, huyện Hưng Nguyên (tỉnh Nghệ An). Theo sử sách, khi nắm binh quyền, Hồ Quý Ly chú trọng huấn luyện quân đội đề phòng quân Minh xâm lược. Ông củng cố các địa bàn chiến lược ở vùng Thanh Nghệ Tĩnh, bố trí người thân tín trấn giữ. Từ năm 1397 trở đi, Hồ Quý Ly cho người đắp thành Rum. Năm 1406, sau khi nhà Minh đưa quân sang xâm lược nước ta, núi Lam Thành bị giặc chiếm đóng. Quân Minh đã xây dựng trên núi này một hệ thống thành lũy kiên cố làm nơi đóng quân, phong tỏa cả vùng đồng bằng rộng lớn của Nghệ An, Hà Tĩnh.
Tường thành được xếp bằng đá phủ đất theo hình thang cân, đáy lớn khoảng 3,5m, đáy nhỏ 1,5m, cao 3,5m. Cũng chính nơi đây đã ghi dấu sự kiện quan Ngự sử Nguyễn Biểu (1350-1413) được vua cử làm sứ gặp Quan tổng binh nhà Minh là Trương Phụ để thương thuyết nhưng không thành. Ngự sử Nguyễn Biểu bị giặc trói dưới cầu Yên Quốc (bắc qua một nhánh của sông Lam) cho thủy triều dìm chết. Để tưởng nhớ ông, nhân dân sau đó lập đền thờ ông ở Lam Thành.
Theo cuốn Nghệ An ký, khi lãnh đạo nghĩa quân Lam Sơn chống quân Minh, Lê Lợi chọn An Tĩnh là vùng chiến lược để rèn binh. Thành Rum là địa điểm quân sự quan trọng mà 2 bên đều đặt mục tiêu đoạt lấy để làm căn cứ địa và phần thắng nghiêng về phía Lê Lợi. Sau hơn 2 năm chiêu binh mãi mã trên núi, Lê Lợi lập được đại quân thiện chiến, tấn công vây hãm và tiêu diệt quân Minh ở Nghệ An. Trong suốt hơn 370 năm (1428-1801), Lam Thành là trấn lỵ của vùng Nghệ An. Ngoài di tích thành cổ, còn có hàng chục đền, chùa được xây dựng xung quanh như: Đền thờ Nguyễn Biểu, đền thờ Tuyên Nghĩa Hầu, đền Thanh Liệt, đền Vua Lê, chùa (đền) An Quốc, chùa Ông, chùa Mụ... Năm 1962, quần thể di tích núi Lam Thành được công nhận là di tích lịch sử, văn hóa cấp quốc gia.
Thời kháng chiến chống Mỹ, xung quanh thành cổ có nhiều đơn vị đóng quân. Vì thế, khu vực này bị máy bay địch bắn phá, ném bom rất ác liệt. Sau hòa bình, khu vực này lại bị ảnh hưởng bởi công trình khai thác quặng. Trải qua nhiều tác động của thiên nhiên và con người, Lam Thành dần bị xuống cấp, chỉ còn sót lại một số tàn tích. Là một trong những di tích được công nhận sớm nhất ở Nghệ An, song ngày nay di tích này gần như rơi vào quên lãng. Thỉnh thoảng, có nhóm bạn trẻ kéo nhau về đây chơi, chụp hình check-in nhưng chỉ vì cảnh quan đẹp, chứ ít ai biết đến giá trị lịch sử của nó.
Ông Nguyễn Văn Đàn - Chánh Văn phòng UBND huyện Hưng Nguyên cho biết: Địa phương đã đưa di tích núi Lam Thành vào đề án phát triển du lịch giai đoạn 2022-2025 nhằm bảo tồn, quảng bá hình ảnh văn hóa, lịch sử. Hiện nay tỉnh Nghệ An mới dừng ở khâu đo đạc, cắm mốc ranh giới, chưa có dự án trùng tu hay khôi phục cụ thể. Huyện thì không có nguồn lực nên đành phải chờ. Trong khi đó, Sở Văn hóa - Thể thao tỉnh Nghệ An thông tin: Hiện Nghệ An có hơn 480 di tích trong tổng số 2.602 di tích đã được xếp hạng. Trong số này có 145 di tích cấp quốc gia, số còn lại là cấp tỉnh. Riêng di tích núi Lam Thành hiện chưa có kế hoạch trùng tu, phục hồi, vì ngân sách tỉnh còn khó khăn, mỗi năm chỉ bố trí được hơn 13 tỷ đồng nên chưa thể đáp ứng được nhu cầu hiện nay.