Độc đáo bảo vật quốc gia Linga vàng

Khu di tích tháp Chăm Po Dam nơi phát hiện Linga vàng tọa lạc trên sườn núi Ông Xiêm thuộc địa bàn thôn Lạc Trị, xã Phú Lạc, huyện Tuy Phong, cách thành phố Phan Thiết khoảng 120 km về phía Bắc. Nhóm tháp Po Dam đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTTDL) xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật quốc gia năm 1996. Năm 2013 – 2014, Sở VHTTDL tỉnh Bình Thuận đã phối hợp với Viện Khoa học xã hội vùng Nam bộ tổ chức 2 đợt khai quật khảo cổ tại khuôn viên nhóm đền tháp Chăm Po Dam, với tổng diện tích khai quật là 1.455 m2, để làm sáng tỏ vị trí, kích thước, kết cấu kiến trúc… của các móng đế tháp bị sụp đổ, vùi lấp trong lòng đất phục vụ công tác trùng tu, phục hồi một số kiến trúc của di tích.

Hai đợt khai quật khảo cổ năm 2013 - 2014 đã tiến hành bóc tách toàn bộ lớp đất, gạch, đá phủ lấp trên bề mặt khuôn viên tháp Po Dam, qua đó, làm xuất lộ một số kiến trúc quan trọng trong khuôn viên Khu tháp mà trước đó học giả người Pháp Henry Parmentier không đề cập đến trong bản vẽ. Cụ thể là kiến trúc dạng nhà dài, kiến trúc dạng vuông ở phía Nam; cầu thang cổ dạng bậc cấp bằng gạch chạy theo hướng Đông - Tây dẫn lên tháp Nam; 4 khối gạch vuông có thể là nơi đặt tượng; hệ thống đường dẫn nội bộ trong Khu tháp; dấu tích đục phá vách núi đá phía Tây để mở rộng không gian xây dựng Khu tháp… những phát hiện này giúp chúng ta nhận thức rõ hơn về các kiến trúc vốn có của Khu tháp, và chính từ các kiến trúc đơn lẻ này sẽ góp phần nhận diện chức năng các kiến trúc trong không gian tổng thể của Khu tháp.

Bên cạnh đó, 2 đợt khai quật trên đã làm xuất lộ nhiều hiện vật có giá trị như: Phiến đá chạm khắc chữ Chăm cổ dạng bia ký, kết quả phân tích nội dung cổ tự trên phiến đá cho biết niên đại xây dựng tháp vào khoảng năm 710. Đây là phát hiện mới vô cùng quan trọng, góp phần xác định niên đại xây dựng Khu tháp vào đầu thế kỷ VIII, tương đương với nhóm kiến trúc Mỹ Sơn E1, Mỹ Sơn C7 ở Quảng Nam. Đặc biệt, đợt khai quật khảo cổ tại di tích tháp Po Dam lần này đã phát hiện Linga vàng và nhiều hiện vật khác có giá trị như: bệ yoni, bàn nghiền; các loại nhạc khí như: chuông, chũm choẹ, lục lạc; nhẫn mưta, gương đồng, rìu, giáo; cùng một số lượng lớn ngói lợp và nhiều di vật gốm vỡ ra từ các loại vật dụng như bình, hũ, tô, chén, đĩa, nồi… góp phần khẳng định thêm giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng thờ sinh thực khí của người Chăm tại di tích tháp Po Dam...

Ngày 18/1/2023, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định công nhận bảo vật quốc gia năm 2023. Trong số 29 bảo vật quốc gia được công nhận đợt này, có Linga vàng tỉnh Bình Thuận. Bảo vật quốc gia Linga vàng của tỉnh Bình Thuận có niên đại khoảng thế kỷ VIII-IX, là hiện vật gốc độc bản, quý hiếm, có hình thức độc đáo; có giá trị về lịch sử, văn hóa, thẩm mỹ; là biểu tượng của sự sinh sôi nảy nở của vạn vật và muôn loài, được chế tác rất đặc biệt có trọng lượng 78,36 gram, với tỷ lệ vàng rồng chiếm 90,4%, 9,6% còn lại là bạc và đồng. Hiện vật Linga bằng kim loại vàng tại di tích Pô Dam được phát hiện ngay trong địa tầng trong quá trình khai quật khảo cổ, chứa đựng những thông tin khoa học quan trọng, có giá trị lớn đối với công tác nghiên cứu và nhận thức các vấn đề về văn hóa - lịch sử liên quan đến di tích Pô Dam nói riêng và văn hóa Chăm nói chung. Bảo vật quốc gia Linga vàng là tư liệu khoa học quan trọng không chỉ đối với khảo cổ học, mà còn có giá trị lớn đối với nghiên cứu lịch sử, văn hóa, mỹ thuật, tôn giáo, kỹ thuật luyện kim, nghề kim hoàn… của cộng đồng người Chăm trước đây.

Tính đến thời điểm hiện nay, nhiều di sản văn hóa Chăm ở Bình Thuận đã được Nhà nước xếp hạng, đầu tư tu bổ, tôn tạo, phục dựng và phát huy có hiệu quả, trong đó có 2 ngôi tháp và 3 ngôi đền thờ được xếp hạng di tích quốc gia, 5 ngôi đền thờ được xếp hạng di tích cấp tỉnh, 2 di sản được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đặc biệt, nghề làm gốm truyền thống của người Chăm đã được UNESCO đưa vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp và Linga vàng phát hiện qua khai quật khảo cổ tại tháp Po Dam, xã Phú Lạc, huyện Tuy Phong đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận bảo vật quốc gia. Đây là niềm vui, vinh dự và tự hào lớn lao của cộng đồng người Chăm, khi di sản văn hóa do cha ông tạo lập, vun đắp và để lại cho các thế hệ con cháu hôm nay thừa kế, gìn giữ.

Sở VHTTDL tình Bình Thuận đã chỉ đạo Bảo tàng tỉnh tăng cường công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị bảo vật quốc gia Linga vàng thông qua công tác trưng bày, triển lãm, giới thiệu lên trang wed, phương tiện thông tin truyền thông để tuyên truyền, quảng bá di sản văn hóa, bảo vật quốc gia của địa phương, đáp ứng nhu cầu tham quan, nghiên cứu, tìm hiểu của Nhân dân và du khách. Đồng thời, phối hợp với các phòng chức năng công an địa phương xây dựng phương án bảo vệ, tuần tra, kiểm soát, đảm bảo an toàn các hiện vật và bảo vật quốc gia được lưu giữ, trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Bình Thuận.

HỒNG CHÂU