Ngôi đền 400 năm tuổi với huyền tích thờ rắn

Theo truyền thuyết, ở làng Xuân Hòa, tổng Quỳ Trạch (nay thuộc xã Đức Thành) có vợ chồng ông Hoàng Phúc Hựu và bà Vũ Thị Quyên hiền lành, nhân hậu nhưng đến 50 tuổi vẫn chưa có con. Một lần, bà Quyên tắm ở bàu Canh và sau đó mang thai. Tuy nhiên, khi lâm bồn, bà sinh ra 2 quả trứng. Dù hoang mang, 2 vợ chồng vẫn quyết định ấp trứng, rồi từ đó 2 con rắn nở ra, được đặt tên là Hoàng Tiến Sơn và Hoàng Tiến Kỳ.

Một hôm, 2 con rắn theo ông Hựu ra đồng. Trong lúc ông Hựu đào đất, đắp bờ, 2 con rắn vui đùa tung tăng dưới nước, ngay chỗ ông Hựu làm việc. Không may, lưỡi thuổng của ông Hựu đang dùng làm việc chặt đứt đuôi 1 con rắn. Tức giận, 2 con rắn bỏ về nhà. Khi ông Hựu quay trở về thì thấy 2 con rắn treo mình trên cổng, nghển cổ định mổ nên ông quỳ lạy 3 lần xin tha. 2 con rắn không báo thù nhưng bỏ đi.

Theo lời kể, rắn anh bơi qua bàu Canh, để lại một giọt máu trước khi lên núi và hóa linh tại ngàn Thượng. Rắn em xuôi theo bàu Ác, về làng Diệu Ốc rồi mất tại đó. Dân gian lưu truyền câu: “Ông Cụt bàu Canh, ông Lành bàu Ác” để nhắc nhớ sự kiện này.

Sau khi 2 con rắn bỏ đi, vợ chồng ông Hựu thương nhớ, quyết định lên đường tìm kiếm. Họ kiệt sức và qua đời tại 2 địa điểm, nay được gọi là Ngàn Ông, Ngàn Bà. Đến nay, tại đền Canh, người dân tin rằng ông Cụt đã hóa thành vị thần linh thiêng, che chở dân làng. Tương tự, nơi ông Lành hóa linh chính là đền Đức Hoàng, nơi thờ Sát Hải đại tướng quân Hoàng Tá Thốn, công chúa Bạch Y và thần rắn. Đây là địa điểm tâm linh nổi tiếng, thu hút đông đảo du khách thập phương.

Ông Hà Huy Quang - Trưởng Ban Quản lý Đền Canh cho biết, khu vực này trước kia là gò đất mộ tổ dòng họ Hoàng, được bao bọc bởi đầm Canh rộng lớn. Tương truyền, những đêm hè nóng nực, người dân quanh khu vực bàu Canh nghe tiếng ào ào như gió thổi, sáng thức dậy thấy cây cỏ đổ rạp theo lối đi kéo dài từ trên rừng xuống tận bàu nước, họ cho rằng đó là dấu của rắn thần về tắm mát. Vào những năm đại hạn, đồng ruộng nứt nẻ, cây cối chết khô, người dân lập đàn cúng tế, cầu đảo (cầu mưa) ở bàu Canh thì trời đều ban mưa, mùa màng lại tươi tốt. Những lần lũ lụt, dòng nước có nguy cơ nhấn chìm cả làng, người dân sắm lễ đến bàu Canh cầu khấn, tức thì lũ rút, mọi người đều được bình an.

Theo ông Hồ Mạnh Hà - Phó Trưởng phòng Quản lý di sản văn hóa Nghệ An (Sở Văn hóa - Thể thao Nghệ An): Không chỉ đền Canh và đền Đức Hoàng, mà tại Yên Thành và Diễn Châu còn có ít nhất 7 ngôi đền thờ thần rắn, phản ánh đậm nét tín ngưỡng dân gian lâu đời. Riêng ở các đền thờ này, theo câu chuyện dân gian lưu truyền, các bản sắc phong và thần tích ghi lại, đều gắn với tích “ông Lành, ông Cụt”, dù một số tình tiết có khác nhau. Trong các huyền tích lưu truyền, người dân tin “ông Lành, ông Cụt” vốn là long xà, phụng mệnh thiên đình đầu thai xuống hạ giới, được phong thánh, có thể hiển ứng thần thông, hô phong, đảo vũ, giúp người dân tránh đại họa hạn hán, lũ lụt.

“Các nghiên cứu cho thấy tục thờ rắn là một trong những tín ngưỡng nguyên thủy của người Việt cổ và được lưu truyền, hiện khá phổ biến ở vùng châu thổ Bắc bộ, Trung bộ và Tây Nam bộ. Xuất phát từ môi trường tự nhiên gắn liền với điều kiện sông nước, đầm phá, ao hồ, khe suối. Bên cạnh đó, nền sản xuất nông nghiệp cần tới nước để tưới tiêu nên người dân rất tôn sùng nước. Vì tôn sùng nước và cần một thế lực đủ mạnh để cai quản nguồn nước, dẫn đến tục thờ rắn, vốn được xem là đại diện cho thủy thần” - ông Hà cho hay.

Tục thờ thần rắn ở Nghệ An không chỉ mang giá trị tâm linh mà còn phản ánh triết lý nhân sinh sâu sắc của người Việt về sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên. Qua nhiều thế kỷ, tín ngưỡng này vẫn được duy trì và phát triển, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người dân xứ Nghệ.

Điền Bắc