Bảo hiểm xã hội bắt buộc với hộ kinh doanh: Cần lộ trình phù hợp

Khó khăn trong xác định đối tượng

Theo quy định tại Luật Bảo hiểm xã hội 2024, chính thức có hiệu lực từ ngày 1/7/2025, chủ hộ của hộ kinh doanh có đăng ký tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc theo quy định của Chính phủ. Như vậy, việc tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH) bắt buộc đối với chủ hộ của hộ kinh doanh có đăng ký được giao cho Chính phủ quy định.

Dù chưa quy định bắt buộc tham gia BHXH song theo thống kê của BHXH Việt Nam, tính đến hết ngày 31/5/2023, số chủ hộ kinh doanh tham gia BHXH bắt buộc (theo diện người lao động) là 3.567 người; số tiền đã đóng vào Quỹ BHXH là 113 tỷ đồng. Trước khi Luật BHXH 2024 có hiệu lực thì chủ hộ kinh doanh không thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc, tuy nhiên việc thực hiện cho thấy nhu cầu tham gia BHXH bắt buộc của chủ hộ kinh doanh là có. Song tới đây khi triển khai đưa vào quy định bắt buộc để thực hiện quản lý và thu với nhóm này sẽ gặp không ít khó khăn. Theo thông tin của cơ quan Thuế, tính riêng trong năm 2024 có khoảng 80.000 hộ kinh doanh nộp thuế theo phương pháp kê khai; khoảng hơn 2 triệu hộ kinh doanh nộp thuế theo phương pháp khoán.

Nguyên nhân nhiều trường hợp chủ hộ kinh doanh hết tuổi lao động, đang hưởng lương hưu, trợ cấp BHXH, trợ cấp hàng tháng khác, hoặc đang tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc theo nhóm đối tượng khác. Như vậy, cơ quan BHXH sẽ rất khó khăn trong việc xác định đối tượng tham gia cũng như giám sát và quản lý; khả năng tài chính là những vấn đề lớn có thể phát sinh khi thực hiện thu BHXH bắt buộc đối với chủ hộ kinh doanh, khi thực hiện từ ngày 1/7 tới đây.

Có lộ trình phù hợp

Trong quá trình xây dựng Dự thảo Nghị định quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật BHXH về BHXH bắt buộc mới nhất cơ quan soạn thảo nhận định khi quy định chủ hộ kinh doanh tham gia BHXH bắt buộc, có một số vấn đề cần được xem xét để đảm bảo tính khả thi và công bằng. Theo đó, một số vấn đề chính có thể phát sinh như khó khăn trong việc xác định đối tượng tham gia. Bởi chủ hộ kinh doanh không phải là một đối tượng có hình thức pháp lý rõ ràng như các doanh nghiệp, nên việc xác định ai là chủ hộ kinh doanh sẽ gặp khó khăn. Đặc biệt là đối với các hộ kinh doanh nhỏ lẻ.

Bên cạnh đó, khả năng tài chính của chủ hộ kinh doanh cũng là vấn đề cần xem xét. Đối với những hộ kinh doanh nhỏ, việc tham gia BHXH bắt buộc có thể là một gánh nặng tài chính, đặc biệt là khi mức thu nhập không ổn định. Điều này có thể khiến họ không muốn tham gia bảo hiểm, hoặc có thể tìm cách né tránh việc đóng bảo hiểm.

Ngoài ra, có thể gặp khó khăn trong việc giám sát và quản lý. Lý do là việc quản lý số lượng lớn chủ hộ kinh doanh tham gia BHXH là một bài toán phức tạp. Những hộ kinh doanh có thể không có bộ phận kế toán chuyên nghiệp để thực hiện việc báo cáo thu nhập và đóng BHXH. Điều này có thể dẫn đến việc gian lận hoặc trốn đóng BHXH.

Vấn đề nữa là một phần không nhỏ chủ hộ kinh doanh có thể không hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ khi tham gia BHXH bắt buộc. Họ có thể cảm thấy rằng BHXH bắt buộc là một khoản chi phí không cần thiết, hoặc không hiểu rõ cách thức tham gia và các lợi ích lâu dài mà họ sẽ nhận được.

Với những thực tế trên, cơ quan soạn thảo đề xuất quy định về việc tham gia BHXH bắt buộc đối với chủ hộ của hộ kinh doanh có đăng ký, nhưng có lộ trình mở rộng phù hợp với khả năng của đối tượng và năng lực quản lý của cơ quan BHXH. Cụ thể, trước mắt (từ ngày 1/7/2025) chỉ thực hiện đối với chủ hộ của hộ kinh doanh có đăng ký nộp thuế theo phương pháp kê khai.

Chủ hộ của hộ kinh doanh có đăng ký nộp thuế theo phương pháp khoán sẽ tham gia BHXH bắt buộc từ ngày 1/7/2027. Chủ hộ của hộ kinh doanh có đăng ký không thuộc hai nhóm trên sẽ tham gia BHXH bắt buộc từ ngày 1/7/2029.

Cơ quan soạn thảo đánh giá, việc quy định theo lộ trình như trên giúp giảm áp lực phải tham gia ngay đối với nhóm chủ hộ của hộ kinh doanh nhỏ lẻ. Đồng thời, cơ quan BHXH sẽ có thời gian để chuẩn bị thực hiện các công tác quản lý đối tượng tham gia.

Lê Bảo