Để ‘không nhạt’, nhà văn dứt khoát phải biết tự làm khó mình

Với nhà văn Nguyễn Huy Thiệp (1950 - 2021), nhiều người đã biết ông là tác giả của những truyện ngắn nổi tiếng như “Kiếm sắc”, “Tướng về hưu”, “Những ngọn gió Hua Tát”... Khi mới xuất hiện trên văn đàn, những sáng tác của nhà văn đã gây ra một cuộc tranh luận văn học sôi nổi. Tuy vậy, qua thời gian, tài năng của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp được công nhận và ông được ví là “vua truyện ngắn”. Ông được trao Huân chương Văn học Nghệ thuật Pháp năm 2007, giải thưởng Premio Nonino của Italy năm 2008 cùng một số giải thưởng văn học khác.

Ngoài truyện ngắn, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp còn viết kịch, tiểu thuyết, thơ… Với phê bình - tiểu luận, ông cũng có những đóng góp đáng kể với tập “Giăng lưới bắt chim…” từng được tái bản nhiều lần. Lần này, tập sách “Trò chuyện với hoa thủy tiên và…” dày 344 trang, vừa được phát hành, gồm những bài tiểu luận quan trọng được nhà văn Nguyễn Huy Thiệp viết trong khoảng thời gian đang xảy ra cuộc tranh luận văn học về ông (1988 - 1992). Cùng với đó là những bài báo dưới dạng tạp văn (ký tên Dương Thị Nhã) in rải rác trên các báo một số tờ báo từ năm 2000 trở đi…

Trong tập tiểu luận - phê bình này, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp bàn về nhiều vấn đề trong lý luận - phê bình và sáng tác văn học, như sứ mệnh của nhà văn, giá trị và cái đẹp của văn chương, các thể loại văn học... Đặc biệt, ông nêu ra nhiều nhận xét và góp ý về tình hình văn chương trong nước hiện tại, về những cơ hội và khó khăn, những điều cần cải thiện… Đó là những nhận xét cá nhân thẳng thắn, gai góc, mà có chỗ ông gọi là nói “trắng phớ” ra những điều mà mọi người vẫn tránh né hoặc “không nỡ” nói ra. Ngoài ra, ông còn viết về những người đồng nghiệp, những bạn văn bạn thơ mà ông quý trọng.

Với những ý kiến và nhận định của mình, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp khẳng định: “Tôi không hề coi những ý kiến của tôi là chân lý, tôi chỉ nêu ra những suy nghĩ “nhầm lẫn” để mọi người trong giới văn học xem xét mà thôi”. Có lẽ ông mong muốn những suy nghĩ của mình có thể góp một phần nào đó để văn học nước nhà phát triển hơn, thực hiện tốt hơn những nhiệm vụ của nó, và có được một vị thế xứng đáng trong xã hội.

Như nhiều người cầm bút khác, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp suy ngẫm nhiều về nhiệm vụ, chức năng, hay “thiên chức” của văn học - mà ông cho rằng không nên đề cao quá mức, để sinh ra sự “sùng bái, sợ hãi”.

Trên hết, ông tin rằng văn học có khả năng thôi thúc và thức tỉnh con người: “Nhà văn là gì? Chẳng là gì cả. Nó chỉ là một linh hồn nhỏ đầy lỗi lầm và luôn tìm cách sám hối vượt khỏi những lỗi lầm ấy…”.

Nhà văn Nguyễn Huy Thiệp tin tưởng vào sức mạnh của văn học, tin rằng bằng cách riêng của nó, văn học góp phần vào tiến bộ xã hội.

Theo nhà văn Nguyễn Huy Thiệp, muốn tác phẩm có được những tư tưởng và tình cảm lớn, người sáng tác phải lao động nghiêm túc, phải nghiên cứu, tích lũy, đi thực tế, xê dịch, thậm chí phải “tự làm khó mình”. Ông quan niệm: Muốn viết văn, nhà văn dứt khoát phải biết cách nghiên cứu con người. Bước đầu của việc nghiên cứu đấy là ngay từ đầu anh ta phải biết cách nhìn, biết cách quan sát bản thân mình, sau đó mới mở rộng ra quan sát “ngoài thiên hạ”.

Vậy làm thế nào để không nhạt bây giờ? Sống, đương nhiên rồi. Tu nhân tích đức, đương nhiên rồi. Xê dịch, đương nhiên rồi.[...] Điều khiến cho nhà văn, nhà biên kịch “không nhạt” là ở chỗ anh ta dứt khoát phải đọc, phải học hỏi, phải tự làm khó mình”.

Như vậy, ở lĩnh vực phê bình - tiểu luận, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp đã đề cập đến nhiều vấn đề lý luận nền tảng trong văn học, như: nhiệm vụ của văn chương, tư tưởng của tác phẩm và lao động nhà văn. Ông nhận thấy rõ ý nghĩa của văn học đối với cuộc sống, với sự phát triển của đất nước, và hy vọng các nhà văn của chúng ta, thông qua rèn luyện, có thể viết nên những tác phẩm tầm cỡ, có giá trị thật sự. Quan niệm của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp phản ánh tinh thần trách nhiệm của người cầm bút với xã hội. Đây là những quan niệm nền tảng, mang tính định hướng, là kim chỉ nam để nhà văn vững bước trên con đường của mình. Các cây bút trẻ hoặc người làm trong lĩnh vực văn hóa sẽ học hỏi được nhiều điều từ tác phẩm này.

Bên cạnh đó, tác giả còn chia sẻ nhiều kiến giải của riêng ông về một số thể loại văn học như truyện ngắn, thơ và tiểu thuyết. Truyện ngắn, theo ông, là “viết dễ, khó thành, ít “đứng được”, có tính chất “ăn ngay”, “thời sự”, ví như những vũ khí “mi-ni””. Nhà văn thảo luận nhiều về cách thức thể hiện của mỗi thể loại, nhưng ông cũng cho rằng sự phân chia thể loại chỉ là tương đối, và điều quan trọng là người sáng tác có “nội dung” gì để kể với mọi người.

Đặc biệt, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp đã đưa ra nhiều nhận xét bén nhọn về tình hình văn học ở nước ta hiện tại. Ông khẳng định: “Chưa bao giờ văn học ở ta có những cơ hội lớn như bây giờ nhưng cũng chưa bao giờ khó như bây giờ”. Nhiều nhận định của Nguyễn Huy Thiệp khiến văn giới xôn xao, thậm chí tranh cãi. Tuy nhiên, dù còn tranh luận, thì một số nhận định của ông khiến người ta cần suy nghĩ. Chẳng hạn, Nguyễn Huy Thiệp cho rằng: “Văn học Việt Nam gần đây mất đi khả năng tưởng tượng, lãng mạn, mơ mộng và nhiệt huyết sống. Nó trở nên thực dụng, ê chề, lọc lõi, oái oăm…”

Ngoài những vấn đề văn học và thực tiễn văn học, nhà văn còn dành một phần khá lớn trong cuốn sách đề viết về những bạn văn bạn thơ mà ông trân trọng: Nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc Hiến, nhà thơ lục bát Đồng Đức Bốn, “nhà thơ dân gian” Nguyễn Bảo Sinh, nhà văn Nguyễn Việt Hà, nhà thơ Vi Thùy Linh... và một số nghệ sĩ ở những lĩnh vực khác như nhiếp ảnh, hội họa.

Lan Dương