Cứu Quốc - Giải Phóng - Đại Đoàn Kết trong dòng chảy 100 năm báo chí Cách mạng Việt Nam Bài 1: Cứu Quốc - nhật báo đầu tiên và lớn nhất nước

Thực hiện Nghị quyết của Xứ uỷ Bắc kỳ, ngày 25/1/1942, trong một căn nhà lá nhỏ của một người nông dân nghèo ở làng Xuân Kỳ (nay thuộc huyện Sóc Sơn, Hà Nội), báo Cứu Quốc - Cơ quan tuyên truyền của Tổng bộ Việt Minh đã ra số đầu tiên. Tòa soạn lúc ấy chỉ có 3 người: Tổng Bí thư Trường Chinh làm Chủ nhiệm kiêm Chủ bút, Ban Biên tập có các đồng chí Lê Quang Đạo và Lê Toàn Thư...

Tổng Bí thư của Đảng lúc bấy giờ là đồng chí Trường Chinh đã trực tiếp viết bài và phụ trách báo từ 1942 đến 1944. Cho tới Tổng khởi nghĩa tháng 8/1945, trong điều kiện hoạt động bí mật, hiểm nguy, thiếu thốn mọi bề, Cứu Quốc chỉ ra được 30 số, nhưng đã có đóng góp vô cùng to lớn cho sự nghiệp Cách mạng.

Tác giả Nguyễn Thành trong cuốn “Báo chí cách mạng Việt Nam 1925-1945”, viết: “Tên tờ báo như một lời kêu gọi thiêng liêng, một nhiệm vụ cấp bách của cả dân tộc ta trước vận mệnh của đất nước. Cứu Quốc ra đời làm phấn chấn lòng dân và gây hoang mang, lo sợ cho kẻ thù”. Còn trong cuốn sách “Báo Cứu Quốc 1942-1954” (NXB Tri thức, 2017), tác giả Nguyễn Văn Hải (người đảm nhiệm vị trí quản lý báo Cứu Quốc những năm trước và sau cách mạng) cho biết: Cơ quan báo chia làm hai cơ sở: tòa soạn và nhà in xa nhau vài cây số. Gọi là tòa soạn và nhà in, nhưng thường chỉ có một góc buồng nhỏ của một gia đình cơ sở, ban ngày làm việc trong buồng đóng kín, tối mới được ra ngoài hóng gió. Ở đâu cũng bố trí lối thoát ra phía sau, đề phòng địch lùng sục. Điều đặc biệt là mặc dù xuất bản trong điều kiện bí mật, thiếu thốn mọi bề, báo Cứu Quốc vẫn được nhân dân tìm mua.

Cuối năm 1943, ra khỏi nhà tù Sơn La, nhà cách mạng Xuân Thủy bị quản thúc ở quê hương. Nhưng đầu năm 1944, ông đã bắt được liên lạc với Đảng. Ông được bố trí đưa đến an toàn khu của Trung ương ở vùng Chèm (Hà Nội), sau đó sang một cơ sở tại làng Ngọc Giang (Đông Anh). Tại đây, chính Tổng Bí thư Trường Chinh đã giao cho ông Xuân Thủy phụ trách Đặc san về vấn đề hải ngoại của báo Cứu Quốc. Khoảng giữa mùa thu năm 1944, ông được Trung ương giao nhiệm vụ chính thức phụ trách báo Cứu Quốc. Bắt đầu từ chặng đường này, báo Cứu Quốc gắn với tên tuổi một người được coi là “linh hồn của tờ báo” là nhà cách mạng, nhà ngoại giao, nhà báo Xuân Thuỷ.

Cuối năm 1944, địch tổ chức vây quét Sài Sơn, hòng bắt sống “lãnh đạo Việt Minh”, do đó, những người làm báo Cứu Quốc phải chuyển sang làng Vạn Phúc (nay thuộc quận Hà Đông); tháng 1/1945 lại chuyển tiếp đến thôn Thu Quế, xã Song Phượng (Đan Phượng).

Ngay sau khi Nhật đầu hàng đồng minh vô điều kiện, ngày 15/8/1945, Chủ nhiệm Xuân Thuỷ viết bài “Nhật đầu hàng”, nêu rõ chủ trương của Đảng: Dù trong trường hợp nào, cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền của dân ta nhất định phải nổ ra. Đặc biệt, Lệnh Tổng khởi nghĩa được đăng trang trọng trên Báo Cứu Quốc số 30 như một lời hịch cứu nước của Đảng, đã quy tụ toàn dân nhất tề vùng dậy giành quyền sống trong tự do và độc lập.

Ngày 19/8/1945, Hà Nội tưng bừng khởi nghĩa. Từ thôn Thu Quế, nhà báo Xuân Thủy về trung tâm thành phố. Ngay tối 19/8, tại Bắc bộ phủ, ông được phân công phụ trách công tác Thông tin - Tuyên truyền - báo chí của Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời Bắc Bộ; ngay sau đó ông đề nghị thành lập Đài Phát thanh tiếng nói Việt Nam.

Trong tình thế “ngàn cân treo sợi tóc”, để thực hiện sách lược mềm dẻo, Đảng phải tuyên bố tự giải tán, rút vào hoạt động bí mật, nhưng Cứu Quốc là tờ báo công khai của Mặt trận Việt Minh vẫn ra hàng ngày.

Báo Cứu Quốc - Cơ quan ngôn luận của Tổng bộ Việt Minh đóng trụ sở tại tòa báo cũ L’Action ở phố Hàng Trống (nay là báo Hà Nội mới, 44 phố Lê Thái Tổ). Nhà báo Xuân Thủy là Chủ nhiệm kiêm Chủ bút báo Cứu Quốc, ông Văn Tân là Thư ký toà soạn.

Chỉ 5 ngày sau khi Tổng khởi nghĩa thắng lợi, ngày 24/8/1945, báo Cứu Quốc số 31 đã phát hành rộng rãi, công khai. Trang nhất của báo trang trọng đăng bài xã luận của nhà báo Xuân Thủy: “Lời chào Cứu Quốc”.

Sau ngày Độc lập 2/9, báo Cứu Quốc trở thành tờ nhật báo lớn nhất nước thời ấy. Cứu Quốc là tờ báo đầu tiên có vinh dự được đăng những bài báo của Bác Hồ sau Cách mạng Tháng Tám. Kể từ đó đến 1955, Bác Hồ đã viết và đăng trên Cứu Quốc khoảng 400 bài, với nhiều bút danh khác nhau. Đặc biệt trong nhiều năm liền, Người viết chuyên mục "Chuyện gần xa" trên báo Cứu Quốc với bút danh "Ð.X". Có thể kể ra rất nhiều văn bản quan trọng của đất nước đều lần đầu công bố trên Cứu Quốc như “Tuyên ngôn Độc lập”, “Lời thề của Chính phủ” và “Lời thề của Quốc dân” được đăng ngay sau ngày Lễ Độc lập, “Hiến pháp 1946”, “Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến”, “Thông báo tìm người tài đức của Bác Hồ”…

Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, Chủ nhiệm Xuân Thủy cùng cơ quan báo Cứu Quốc rời khỏi nội thành. Đầu năm 1947, Báo Cứu Quốc chuyển ra Sài Sơn. Tin và bài về cuộc chiến đấu anh dũng của quân dân Hà Nội quyết tử để Tổ quốc quyết sinh vẫn được đăng tải đều đặn. Suốt những năm kháng chiến, Cứu Quốc với sự trực tiếp phụ trách của nhà báo Xuân Thuỷ là tờ báo hằng ngày duy nhất của Đảng và nhân dân ta.

Nhà báo Nguyễn Thành Lê - nguyên Chủ bút báo Cứu Quốc, nguyên Tổng Thư ký Hội Nhà báo Việt Nam, nguyên Tổng biên tập báo Nhân Dân từng khẳng định: “Nhà báo Xuân Thủy là linh hồn của báo Cứu Quốc”.

Tháng 4/1950, tại ATK Định Hóa (Thái Nguyên), nhà báo Xuân Thủy khi ấy đang là Chủ nhiệm báo Cứu Quốc đứng ra triệu tập các đồng nghiệp, mở Đại hội thành lập “Hội những người viết báo Việt Nam”- năm 1959, đổi tên thành Hội Nhà báo Việt Nam. Nhà báo Xuân Thủy được bầu làm Chủ tịch Hội.

Bước vào cuộc kháng chiến lâu dài chống thực dân Pháp, bất chấp bom đạn và mọi gian nguy khổ cực, trong bất cứ tình huống nào, báo Cứu Quốc vẫn xuất bản đều, là tiếng nói chính thức của Ðảng và Mặt trận Việt Minh, động viên toàn quân, toàn dân kháng chiến bền bỉ. Các phóng viên báo Cứu Quốc suốt chín năm kháng chiến tham gia các chiến dịch quân sự và các trận đánh lớn của bộ đội, ở tiền tuyến cũng như ở vùng sau lưng địch. Thời kỳ này báo phát hành với số lượng rất lớn, đến với bộ đội, với nhân dân vùng tự do, vùng kháng chiến, đến cả với đồng bào vùng tạm chiếm...

Nói về báo Cứu Quốc thời kỳ kháng chiến chống Pháp, nhà cách mạng Trường Chinh - Chủ nhiệm đầu tiên của báo Cứu Quốc đánh giá: "Chúng ta có báo Cứu Quốc Trung ương, lại có báo Cứu Quốc ở khắp các liên khu kháng chiến. Ðó là tờ báo hằng ngày duy nhất của Ðảng và nhân dân ta trong thời kỳ này. Chỉ riêng việc ra báo đều đặn suốt gần 3.000 ngày trong điều kiện chiến tranh vô cùng ác liệt, gian khổ, thiếu thốn, cũng có thể nói, đó là một kỳ tích của nhân dân ta" (Tuyển tập Xuân Thuỷ, NXB Văn học, 1999).

Sinh thời, nhà báo Hồng Hà - nguyên Bí thư Trung ương Đảng, nguyên phóng viên báo Cứu Quốc đã từng viết những lời đẹp đẽ nhất về tờ báo: "Cứu Quốc là tờ báo hằng ngày đầu tiên của Đảng ta và Mặt trận Việt Minh, có truyền thống vô cùng oanh liệt, hết sức vẻ vang. Cứu Quốc là ngọn cờ tư tưởng và báo chí thời kỳ Việt Minh chói lọi, xứng đáng có một vị trí nổi bật trong lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam”.

Năm 1954, với Chiến thắng Điện Biên Phủ, hòa bình lập lại, báo Cứu Quốc về Hà Nội, ở nhà 66 Bà Triệu bây giờ, một lực lượng cán bộ tinh nhuệ của tờ báo đã được chi viện cho báo Nhân dân khi tờ báo Đảng thay nhiệm vụ của báo Mặt trận xuất bản hàng ngày, Cứu Quốc trở thành tuần báo. Trong đó, Chủ bút báo Cứu Quốc là nhà báo Thành Lê được Trung ương Đảng cử sang làm Phó Tổng biên tập báo Nhân Dân.

(Còn nữa)

Cẩm Thuý