Mối nguy hại từ sinh vật ngoại lai
Dù là quốc gia có mức độ đa dạng sinh học cao, Việt Nam lại dễ bị tổn thương trước làn sóng xâm lấn của các loài ngoại lai do thiếu dữ liệu giám sát dài hạn, hạn chế nguồn lực, thiếu cơ chế phối hợp liên ngành và nhận thức cộng đồng còn thấp.
Thiệt hại kinh tế do sinh vật ngoại lai
Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Quốc Trị cho biết, loài ngoại lai xâm hại là một trong những vấn đề về môi trường, ngày càng gây ra những mối đe dọa ảnh hưởng tới sự bền vững của hệ sinh thái và đa dạng sinh học của Việt Nam và của toàn cầu. Loài ngoại lai xâm hại được xác định là một trong 5 nguyên nhân chính, dẫn đến suy giảm đa dạng sinh học toàn cầu.

Các loài ngoại lai xâm hại không chỉ ảnh hưởng đến sự cân bằng sinh thái mà còn tác động tiêu cực đến đời sống cộng đồng và nền kinh tế. Các loài như ốc bươu vàng, cây mai dương hay lục bình là ví dụ điển hình đang gây tác động nghiêm trọng tại Việt Nam.
Dù là quốc gia có mức độ đa dạng sinh học cao, Việt Nam lại dễ bị tổn thương trước làn sóng xâm lấn của các loài ngoại lai do thiếu dữ liệu giám sát dài hạn, hạn chế nguồn lực, thiếu cơ chế phối hợp liên ngành và nhận thức cộng đồng còn thấp.
Theo bà Ramla Khalidi - Trưởng đại diện thường trú UNDP Việt Nam, trên phạm vi toàn cầu, loài ngoại lai xâm hại là một trong năm nguyên nhân hàng đầu gây mất đa dạng sinh học. Hơn 1 triệu loài đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng. Dẫn báo cáo năm 2023 của Diễn đàn chính sách - khoa học liên chính phủ về đa dạng sinh học và dịch vụ hệ sinh thái (IPBES), bà Ramla Khalidi cho biết, hơn 3.500 loài ngoại lai đã được ghi nhận có tác động gây hại, với chi phí thiệt hại kinh tế toàn cầu ước tính lên tới 420 tỷ USD mỗi năm.
Cũng theo đại diện UNDP, các loài sinh vật ngoại lai đang lan rộng nhanh hơn bao giờ hết do các hoạt động thương mại, du lịch và các hoạt động khác của con người. Kể từ năm 1970, chi phí từ những thiệt hại này đã tăng gấp 4 lần qua mỗi thập kỷ. Việt Nam cũng không nằm ngoài xu thế đó. Các loài sinh vật ngoại lai xâm hại đã gây thiệt hại mùa màng, làm tắc nghẽn sông ngòi và phá vỡ hệ sinh thái bản địa.
“Năm 1997, ốc bươu vàng đã xâm nhiễm hơn 132 nghìn ha ruộng lúa trên 57/63 tỉnh/thành phố (cũ) của cả nước, tác động của chúng là sâu rộng, đe dọa kinh tế, an ninh lương thực và sức khỏe của con người” - bà Ramla Khalidi cho hay.
Phối hợp liên ngành phòng chống sinh vật ngoại lai
Trước sự xâm chiếm của sinh vật ngoại lai đã có nhiều mô hình mô hình kiểm soát hiệu quả. Một ví dụ điển hình là việc kiểm soát cây mai dương tại Vườn quốc gia Tràm Chim, nơi diện tích xâm lấn đã giảm từ hơn 2.000ha năm 2006 xuống chỉ còn 22ha vào năm 2024 nhờ kết hợp các biện pháp sinh thái và điều tiết thủy văn.
Tại Đồng bằng sông Cửu Long, lục bình được thu gom để chế biến thành phân hữu cơ, thức ăn chăn nuôi và sản phẩm thủ công mỹ nghệ, vừa góp phần kiểm soát sinh khối loài xâm hại, vừa tạo thêm thu nhập cho cộng đồng.
Tuy nhiên, một số biện pháp kiểm soát hiện nay như dùng hóa chất còn gây lo ngại về ô nhiễm và ảnh hưởng đến đa dạng sinh học. Các biện pháp cơ học hoặc sinh học cũng tốn kém và kém hiệu quả về lâu dài. Do đó, cần xây dựng bộ hướng dẫn kỹ thuật cụ thể, kèm định mức thanh toán dựa trên mật độ và diện tích xử lý, nhằm đảm bảo hiệu quả và minh bạch trong thực hiện.
Ông Phạm Xuân Thịnh – Giám đốc Vườn quốc gia Cát Tiên cho biết, mỗi năm đơn vị phải chi từ 200–250 triệu đồng để kiểm soát cỏ xâm hại tại vùng đất ngập nước Bàu Sấu, nhưng đến nay vẫn chưa có cơ chế chi trả phù hợp cho hoạt động này. Do đó, ông đề xuất xây dựng mô hình thử nghiệm quy mô lớn, trong đó Vườn quốc gia Cát Tiên sẵn sàng làm điểm để phát triển cơ sở dữ liệu và chia sẻ kinh nghiệm.
Giới chuyên gia cho rằng, cần sớm xây dựng và hoàn thiện hệ thống chính sách quản lý sinh vật ngoại lai xâm hại, trong đó có các quy định cụ thể về phát hiện sớm, ứng phó nhanh, kiểm soát và diệt trừ. Đồng thời, bổ sung quy định quản lý đối với loài ngoại lai dạng động vật cảnh, cây cảnh, cũng như các loài động - thực vật được sử dụng làm thức ăn cho vật nuôi, nhằm ngăn chặn nguy cơ phát tán vào môi trường tự nhiên.
Bà Hoàng Thị Thanh Nhàn - Phó cục trưởng Cục Bảo tồn thiên nhiên và Đa dạng sinh học, (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho biết, việc kiểm soát và ngăn chặn sự xâm nhập của các loài ngoại lai xâm hại là một thách thức không chỉ đối với Việt Nam mà còn đối với toàn cầu, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan, tổ chức và cộng đồng.
Theo bà Nhàn, hiện nay, Cục Bảo tồn thiên nhiên và đa dạng sinh học đang xây dựng tài liệu hướng dẫn về kiểm soát các loài ngoại lai xâm hại để cho các tỉnh, thành phố có thể sử dụng. Trong Luật Đa dạng sinh học 2018 cũng đã quy định trách nhiệm của UBND tỉnh trong việc điều tra, lập danh mục cũng như kiểm soát việc lây lan của các loài ngoại lai, diệt trừ các loài ngoại lai và công khai thông tin về các loài ngoại lai xâm hại. Trên cơ sở các hướng dẫn của quốc tế và các quy định pháp luật của Việt Nam làm thế nào có thể cung cấp thông tin một cách đơn giản nhất để hỗ trợ công tác ngăn ngừa, kiểm soát các loài ngoại lai xâm hại.