Ô nhiễm hóa chất đe dọa sức khỏe và hệ sinh thái toàn cầu
Trong khi thế giới không ngừng đưa ra các cảnh báo và cam kết hành động chống lại biến đổi khí hậu, một mối đe dọa âm thầm khác là ô nhiễm hóa chất nhân tạo lại đang bị xem nhẹ. Các nghiên cứu gần đây cho thấy ô nhiễm hóa chất đang nổi lên như một thảm họa môi trường và y tế công cộng có quy mô toàn cầu, với mức độ nghiêm trọng không kém gì khủng hoảng khí hậu.
Mối đe dọa ẩn giấu
Một báo cáo năm 2025 từ Tổ chức Liên doanh Khoa học Chuyên sâu (DSV), có trụ sở tại Vương quốc Anh, đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về một hiểm họa môi trường ít được công chúng nhận thức đầy đủ: Sự lan tràn của hàng triệu hợp chất nhân tạo do con người tạo ra mà trước đây không tồn tại trong tự nhiên, nhưng hiện nay đang hiện diện khắp nơi trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta.
Theo báo cáo này, hơn 100 triệu hợp chất hóa học mới đã được con người tổng hợp trên toàn cầu. Trong số đó, có từ 40.000 – 350.000 hóa chất đang được sản xuất và lưu hành thương mại trong các ngành công nghiệp khác nhau từ bao bì thực phẩm, mỹ phẩm, vật liệu xây dựng, đồ điện tử cho đến thiết bị y tế.
Trong số các hóa chất đang gây lo ngại lớn nhất, nhóm chất PFAS, còn gọi là “hóa chất vĩnh cửu”, nổi bật với tính chất gần như không thể phân hủy trong môi trường. Những chất này được sử dụng phổ biến trong các sản phẩm tiêu dùng như chảo chống dính, mỹ phẩm, quần áo không thấm nước và bao bì thực phẩm vì khả năng chống dầu, chống nước và chịu nhiệt. Và chính vì không phân hủy được mà PFAS đã tích tụ ở mọi nơi từ nước mưa, đất, cho đến máu người.
Ngoài PFAS, nhóm phthalate, đặc biệt là di(2–ethylhexyl) phthalate (DEHP), cũng gây nhiều lo ngại. Đây là hóa chất dùng để làm mềm nhựa PVC, xuất hiện phổ biến trong ống truyền y tế, bao bì thực phẩm và đồ chơi trẻ em. Một nghiên cứu công bố bởi Trường Y Đại học New York (NYU) năm 2018, ước tính DEHP gây ra hơn 356.000 ca tử vong sớm hằng năm chỉ riêng tại Mỹ chủ yếu liên quan đến bệnh tim mạch và các rối loạn nội tiết.
Tác động của các hóa chất này đến sức khỏe cộng đồng là rất sâu rộng. Theo báo cáo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) và Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP), các chất như PFAS, DEHP và bisphenol A có thể ảnh hưởng đến nhiều hệ cơ quan: từ hệ sinh sản, hệ miễn dịch, thần kinh, gan, thận cho đến chức năng chuyển hóa.
TS Leonardo Trasande - chuyên gia y tế môi trường tại Đại học New York, nhấn mạnh rằng: “Nhiều hóa chất độc hại tồn tại trong môi trường sống hàng ngày tuy vô hình nhưng có tác động sâu rộng đến hệ nội tiết và kinh tế, với hậu quả hình thành một cuộc khủng hoảng sức khỏe công cộng ngầm”.
Một báo cáo công bố trên Tạp chí Sức khỏe Hành tinh của Lancet năm 2024 ước tính thiệt hại kinh tế toàn cầu do ô nhiễm hóa chất từ nhựa và các vật liệu nhân tạo có thể lên tới 3.700 tỷ đô la Mỹ mỗi năm, một con số vượt xa giá trị thương mại toàn ngành nhựa vốn chỉ đạt khoảng 524 tỷ đô la Mỹ cùng kỳ.
Khoảng trống trong giám sát và thiếu hụt đầu tư
Phần lớn các hóa chất đang được sử dụng thương mại chưa từng trải qua các bài kiểm định độc tính nghiêm ngặt trước khi được đưa vào sản xuất hàng loạt. Theo báo cáo của DSV, hệ thống đánh giá hiện tại bỏ sót nhiều ảnh hưởng sức khỏe, đặc biệt là với các hóa chất gây rối loạn nội tiết, nhóm có thể tác động nghiêm trọng ngay cả ở liều rất thấp mà các phương pháp kiểm định truyền thống không thể phát hiện.
Tuy nhiên, ngân sách toàn cầu dành cho kiểm soát ô nhiễm hóa chất vẫn tụt lại rất xa so với biến đổi khí hậu. Theo UNEP, chỉ chưa tới 1% ngân sách môi trường toàn cầu được phân bổ cho vấn đề hóa chất và chất thải, mặc dù các hóa chất độc hại nằm trong ba nguyên nhân gây tử vong hàng đầu trên toàn cầu.
Trong khi đó, ngành nhựa và hóa chất đang được trợ cấp và đầu tư mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Giá trị thị trường ngành nhựa toàn cầu đạt 524 tỷ USD năm 2024, trong khi tổn thất kinh tế - xã hội do ô nhiễm nhựa có thể lên đến từ 510 - 3.700 tỷ USD mỗi năm, theo báo cáo của Lancet.
Mặc dù Liên hợp quốc đang tiến hành vòng đàm phán cuối của Hiệp ước Toàn cầu về Nhựa vào tháng 8/2025 tại Geneva, tiến trình vẫn gặp nhiều trở ngại. Một số quốc gia như Trung Quốc, các nước vùng Vịnh và một số tập đoàn hóa chất lớn tại Mỹ được cho là đang vận động hành lang để làm suy yếu các điều khoản về kiểm soát sản lượng và kiểm định hóa chất.
Bà Inger Andersen - Giám đốc UNEP, từng cảnh báo rằng cuộc khủng hoảng nhựa toàn cầu không chỉ đang “leo thang” mà còn phản ánh một cuộc đụng độ giữa lợi ích sức khỏe công cộng và các lợi ích kinh tế trong ngành nhựa vốn dựa trên sản xuất nhanh, chi phí thấp.
Một số tổ chức khoa học như Hiệp hội Nội tiết học Hoa Kỳ, Học viện Nhi khoa Hoa Kỳ và WHO đã đề xuất hiệp ước nên bao gồm các nội dung: Cấm hoàn toàn phthalate, bisphenol và PFAS; Yêu cầu đánh giá độc tính độc lập trước khi đưa bất kỳ chất nào vào bao bì thực phẩm; và buộc nhà sản xuất chứng minh sản phẩm không chứa hóa chất độc hại, đồng thời chịu trách nhiệm pháp lý nếu có vi phạm.
Ô nhiễm hóa chất không còn là vấn đề cục bộ hay xa vời. Đó là một thảm họa y tế - môi trường toàn cầu hiện hữu trong bữa ăn, nước uống, không khí và thậm chí cả máu của mỗi người. Hành động cần thiết lúc này không chỉ đến từ các hiệp ước mang tính toàn cầu như Hiệp ước về Nhựa, mà còn từ chính sách quốc gia mạnh mẽ, đầu tư nghiên cứu độc lập, minh bạch hóa thông tin sản phẩm và tiêu dùng có trách nhiệm từ chính mỗi người dân. Giờ đây, các chính phủ, cơ quan chức năng và cộng đồng quốc tế cần nhìn nhận rõ quy mô và tác động của ô nhiễm hóa chất để có hành động kịp thời và quyết liệt.