Xóa nhà tạm, gìn giữ nếp nhà truyền thống

Gia đình anh Giàng A Cán, đồng bào Mông, ở thôn Bản Pho, xã Tả Van. Năm 2024, gia đình anh được hỗ trợ 44 triệu đồng từ Dự án 1, Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế – xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Ngoài nguồn vốn hỗ trợ, chính quyền và các đoàn thể địa phương còn giúp gia đình anh di dời, vận chuyển vật liệu, huy động ngày công lao động. Nhờ đó, căn nhà mới với diện tích 60m², tổng kinh phí 110 triệu đồng đã hoàn thành và đưa vào sử dụng.

Điều đáng quý là ngôi nhà mới của anh Cán vẫn giữ nguyên kiểu dáng nhà truyền thống của đồng bào Mông, song được xây dựng theo tiêu chí “3 cứng”: nền cứng, khung – tường cứng, mái cứng. Chân tường được xây gạch kiên cố, vách dựng bằng gỗ, vừa chắc chắn, vừa giữ được bản sắc.

Những ngôi nhà như thế giúp Tả Van vừa bảo đảm chỗ ở bền vững cho người dân, vừa giữ được cảnh quan bản làng hài hòa với thiên nhiên. Trong không gian ruộng bậc thang tầng tầng lớp lớp giữa núi non hùng vĩ, những mái nhà truyền thống trở thành điểm nhấn đặc sắc. Thống kê cho thấy, trước khi sáp nhập địa giới, thị xã Sa Pa có tới 4.385 ngôi nhà truyền thống trên tổng số 6.222 căn, chiếm 70,48%. Nhờ bảo tồn kiến trúc và cảnh quan, Tả Van cùng nhiều xã khác đã trở thành điểm đến hấp dẫn của du khách trong và ngoài nước, đặc biệt trong loại hình du lịch cộng đồng.

Nếu Tả Van là điển hình của đồng bào Mông thì Nghĩa Đô (huyện Bảo Yên) lại nổi tiếng với những nếp nhà sàn của đồng bào Tày. Trong quá trình xóa nhà tạm, chính quyền địa phương đã chủ động tìm giải pháp để vừa thay thế vật liệu cũ, vừa giữ nguyên dáng dấp truyền thống.

Mô hình “nhà mới mang kiến trúc cũ” đã ra đời từ đó. Người dân vẫn dựng nhà sàn với cao độ sàn, nhịp cột, mái dốc, cầu thang, hiên đón khách theo phong tục Tày. Tuy nhiên, hệ cột, xà, khung, mái được làm từ bê tông cốt thép, thép hộp, tấm lợp chống cháy… Nhờ vậy, tuổi thọ công trình cao hơn, giảm áp lực khai thác gỗ rừng, nhưng “hồn cốt” nhà Tày vẫn được giữ nguyên vẹn.

Ông Lương Cao Thế - Phó Chủ tịch UBND xã Nghĩa Đô cho biết, trong quá trình xóa nhà tạm, chính quyền luôn coi trọng việc giữ gìn kiến trúc truyền thống. Chúng tôi tham khảo ý kiến của nghệ nhân, người cao tuổi ở bản để bảo đảm nhà sàn bê tông cốt thép vẫn giữ đúng hình thức kiến trúc của đồng bào Tày.

Thực tế ở Lào Cai cho thấy, bảo tồn nhà ở truyền thống không chỉ xuất phát từ ý thức gìn giữ bản sắc, mà còn gắn với lợi ích thiết thực từ phát triển du lịch. Khi những ngôi nhà truyền thống trở thành nơi lưu trú homestay, là không gian trải nghiệm văn hóa – ẩm thực, người dân càng có động lực đầu tư bảo tồn.

Không chỉ ở Tả Van hay Nghĩa Đô, nhiều địa phương khác trong tỉnh cũng gìn giữ được kiến trúc nhà truyền thống như Y Tý (huyện Bát Xát) với những nếp nhà trình tường của người Hà Nhì; Mù Cang Chải, Khao Mang, Tú Lệ, Púng Luông (huyện Mù Cang Chải trước đây) với đặc trưng văn hóa nhà người Mông, người Thái; bản Sà Rèn (xã Nghĩa Lộ) với kiến trúc nhà sàn người Thái; Sa Pa với kiến trúc nhà gỗ đặc trưng của đồng bào Mông… Đây đều là những điểm đến nổi tiếng, thu hút đông đảo khách du lịch trong và ngoài nước.

Việc bảo tồn và phát huy kiến trúc truyền thống không chỉ giúp nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống người dân mà còn tạo nên thương hiệu văn hóa – du lịch riêng cho từng vùng. Khi được hỗ trợ xóa nhà tạm, đồng bào có nơi ở vững chắc và vẫn được sống trong không gian văn hóa quen thuộc. Điều đó giúp họ thêm tự hào, có ý thức gìn giữ nếp nhà truyền thống. Những ngôi nhà mới an toàn, tiện nghi nhưng vẫn giữ dáng dấp xưa không chỉ bảo đảm chỗ ở mà còn trở thành điểm nhấn văn hóa, hấp dẫn du khách. Đây là kinh nghiệm quý, có thể áp dụng cho nhiều địa phương miền núi, vừa cải thiện đời sống, vừa giữ gìn bản sắc.

Văn Hoa