3 trụ cột khuyến khích doanh nghiệp tham gia phát triển điện hạt nhân

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Đoàn Lâm Đồng) dành phần lớn thời gian phân tích về nội dung trong Nghị quyết liên quan đến cơ chế đặc thù phát triển năng lượng là quy định: Khuyến khích doanh nghiệp khu vực nhà nước và tư nhân tham gia nghiên cứu, đầu tư phát triển điện hạt nhân mô đun nhỏ (SMR) tại điều 10. 

Theo đó, bà Anh cho rằng, Việt Nam đang bước vào giai đoạn chuyển đổi năng lượng sâu rộng, trong khi yêu cầu về an ninh năng lượng, giảm phát thải và duy trì tăng trưởng ở mức cao ngày càng trở nên cấp thiết. Những thách thức này đòi hỏi chúng ta phải có những lựa chọn chiến lược dài hạn, trong đó điện hạt nhân mô-đun nhỏ là một hướng đi đáng cân nhắc và phù hợp với điều kiện Việt Nam. SMR có ưu thế quy mô linh hoạt, công suất vừa và nhỏ, có thể triển khai theo mô-đun, thời gian xây dựng ngắn hơn, đảm bảo an toàn thụ động cao và đặc biệt thích hợp để thay thế dần các nguồn điện than cũ hoặc bổ sung công suất nền ổn định cho lưới điện quốc gia.

Bà Anh cho hay, SMR không còn là câu chuyện thí điểm. Trên thế giới, nhiều quốc gia đã thương mại hóa hoặc đang đi rất nhanh. Mỹ, Canada, Pháp và Anh không chỉ thúc đẩy khu vực tư nhân tham gia mà còn xem đây là động lực đổi mới công nghệ. Một số quốc gia châu Á có điều kiện tương đồng với Việt Nam cũng đang lựa chọn SMR cho các khu vực hạ tầng yếu, hải đảo, vùng sâu, vùng xa. Điểm chung của họ là không đặt gánh nặng đầu tư lên vai duy nhất của Nhà nước, mà huy động các tập đoàn năng lượng, công nghiệp chế tạo, công nghệ môi trường cùng tham gia.

Với phân tích đó, bà Anh tán thành với quy định này vì mở ra một cơ chế linh hoạt hơn rất nhiều so với cách tiếp cận truyền thống. Điện hạt nhân trước đây gần như chỉ do Nhà nước đảm nhận, quy mô dự án lớn, thời gian đầu tư dài và yêu cầu kỹ thuật rất cao. Với SMR, cách tiếp cận mới cho phép huy động sáng tạo kỹ thuật, tăng khả năng nội địa hóa và chủ động công nghệ. 

Bà Anh thấy rằng, lĩnh vực này đòi hỏi nguồn lực lớn, công nghệ cao, chuỗi cung ứng dài hạn. Nếu chỉ dựa vào ngân sách nhà nước thì không thể tạo được hệ sinh thái công nghiệp hạt nhân hiện đại. Việc huy động doanh nghiệp nhà nước cùng doanh nghiệp tư nhân sẽ giúp đa dạng hóa nguồn lực, chia sẻ rủi ro và thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Bên cạnh đó, nhiều nước đã chứng minh mô hình công-tư mang lại hiệu quả cao. Doanh nghiệp tư nhân có động lực đầu tư, tiếp cận công nghệ nhanh, còn doanh nghiệp nhà nước giữ vai trò dẫn dắt, bảo đảm an ninh, an toàn và định hướng chiến lược. Sự kết hợp này giúp rút ngắn thời gian nghiên cứu, thử nghiệm và triển khai dự án. 

Cùng với đó, khuyến khích doanh nghiệp nghiên cứu và đầu tư SMR cũng đồng nghĩa mở ra cơ hội hình thành ngành công nghiệp chế tạo mô-đun trong nước, tạo việc làm chất lượng cao và nâng vị thế khoa học-công nghệ của Việt Nam trong chuỗi giá trị hạt nhân toàn cầu.

Tuy nhiên, bà Anh cảnh báo, phát triển SMR phải đi kèm điều kiện an toàn, trách nhiệm, minh bạch. Điện hạt nhân luôn đòi hỏi những tiêu chuẩn cao nhất về an toàn, an ninh và quản lý rủi ro. Việc khuyến khích doanh nghiệp tham gia không có nghĩa là “mở cửa hoàn toàn”, mà phải dựa trên ba trụ cột.

Cụ thể là, xây dựng khung pháp lý riêng cho SMR, bao gồm cấp phép thiết kế, thẩm định công nghệ, giám sát vận hành và kiểm soát chất thải phóng xạ. Yêu cầu năng lực tài chính, năng lực công nghệ, và trách nhiệm môi trường rõ ràng đối với mọi doanh nghiệp tham gia, bảo đảm Nhà nước giữ vai trò kiểm soát cuối cùng. Triển khai thận trọng, có lộ trình, bắt đầu từ dự án nghiên cứu, thử nghiệm, trình diễn, đánh giá kỹ tác động xã hội và môi trường, lấy ý kiến cộng đồng một cách minh bạch. Khuyến khích không phải là buông lỏng, mà là tạo hành lang để những chủ thể có năng lực thực sự phát triển công nghệ mới, trong khi Nhà nước giữ vai trò điều tiết và giám sát tối cao.

“Năng lượng là mạch máu của nền kinh tế. Trong bối cảnh cam kết Net Zero vào năm 2050 đang đến gần và nhu cầu điện năng ngày càng lớn, chúng ta cần những "cú hích" táo bạo nhưng khoa học. SMR chính là cơ hội để Việt Nam vừa đảm bảo an ninh năng lượng, vừa từng bước làm chủ công nghệ cao. Việc trao quyền cho cả khu vực tư nhân tham gia lĩnh vực này thể hiện sự tin tưởng của Quốc hội vào năng lực của doanh nghiệp Việt, đồng thời khẳng định quyết tâm của chúng ta trong việc đa dạng hóa nguồn năng lượng, giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch”, bà Anh nói.