Ban hành bộ sách giáo khoa dùng chung là cần thiết
Không phải ngẫu nhiên mà Tổng Bí thư Tô Lâm, khi phát biểu về sự cần thiết phải có một bộ sách giáo khoa (SGK), đã nhấn mạnh “không thể chậm trễ hơn” trong việc ban hành bộ SGK dùng chung vào năm 2026. Thông điệp này có cơ sở thực tiễn, đồng thời cũng phản ánh kinh nghiệm của nhiều quốc gia trên thế giới.
Tạo sự thống nhất và công bằng
Không thể phủ nhận, có một số bộ sách cho một môn học, mang lại một số lợi ích, như đa dạng hóa cách tiếp cận, khuyến khích sáng tạo, hạn chế độc quyền tư duy (cả người viết lẫn người dùng), phản ánh sản phẩm phong phú và giá trị riêng của người viết sách. Tạo cạnh tranh, góp phần nâng cao chất lượng biên soạn SGK. Tuy nhiên, những mặt trái lại rất đáng lo ngại, như nguy cơ “lệch chuẩn”, cùng một chương trình nhưng cách diễn đạt, minh họa, mức độ chi tiết khác nhau, gây hiểu khác nhau. Khó công bằng, vùng thuận lợi có điều kiện chọn sách phù hợp, trong khi vùng khó khăn dễ bị “chọn hộ” hoặc phải dùng sách chưa phù hợp. Áp lực cho giáo viên, phải thay đổi cách dạy truyền thống hoặc khi nhà trường đổi bộ sách, cần thêm nhiều thời gian, gây xáo trộn. Quản lý phức tạp, cơ quan quản lý phải thay đổi nhiều để thích nghi, thẩm định, phê duyệt nhiều bộ sách, gây tốn kém chi phí, đồng thời làm tăng giá sách, ảnh hưởng đến an sinh xã hội.
Ở Việt Nam không ít giáo viên còn thiếu niềm đam mê nghiên cứu, ít cơ hội thử nghiệm phương pháp mới, quản lý nhà trường một số nơi còn trì trệ, nên lợi ích “trao quyền sáng tạo” cho nhà trường gần như vô hiệu hóa khi thực hiện.
Một chương trình và một bộ SGK chuẩn dùng chung, tạo sự thống nhất và công bằng và có những ưu điểm vượt trội, như: học sinh cả nước dùng cùng một nền tảng kiến thức, thuận lợi cho kiểm tra, thi cử, chuyển trường. Giảm bất bình đẳng, không còn lo “chọn đúng sách hay không đúng sách”, mọi học sinh đều tiếp cận bộ sách chuẩn tối thiểu. Đơn giản hoạt động quản lý, nhà nước chỉ thẩm định và đầu tư một bộ SGK, dễ tập huấn, nâng hiệu quả bồi dưỡng giáo viên và chia sẻ kinh nghiệm giảng dạy. An sinh và tiết kiệm, xã hội ổn định, giảm chi phí, tránh lãng phí, góp phần hỗ trợ nhà trường và cha mẹ học sinh.
Điểm hạn chế của một bộ SGK duy nhất là ít không gian đổi mới trong giáo dục và biên soạn SGK, nhưng điều này có thể bù đắp bằng việc tăng cường đổi mới phương pháp dạy học, ứng dụng công nghệ trong giảng dạy và ban hành tài liệu mở, bổ trợ cho SGK. Như vậy, một chương trình và một bộ SGK chuẩn dùng chung là giải pháp cấp thiết, khả thi và bền vững cho giáo dục Việt Nam trong giai đoạn hiện nay.
Chương trình giáo dục là pháp lệnh và SGK là tài liệu cụ thể hóa
Qua 5 năm, đủ một vòng thực hiện chương trình giáo dục phổ thông 2018 và thay SGK, đã bộc lộ những bất cập, hạn chế, nên rất cần có bộ SGK mới, đạt chuẩn tối thiểu, giúp thế hệ trẻ Việt Nam vững vàng, cùng bước vào kỷ nguyên mới của dân tộc.
Phải thẳng thắn nhìn nhận rằng, Chương trình giáo dục phổ thông 2018 (CT 2018) còn chưa hoàn thiện, có bất cập. Gốc của SGK là chương trình, nên trước khi nghĩ về bộ SGK, ta cần rà soát, đánh giá CT 2018. Cụ thể:
Cần xây dựng và ban hành các tiêu chí về chuẩn kiến, năng lực của Chương trình tổng thể và Chương trình môn học. Đây là căn cứ pháp lý quan trọng để viết và thẩm định SGK, tổ chức giáo dục trong các trường, đánh giá kiểm tra người học và tổ chức các kỳ địa phương và quốc gia. Tổ chức tập huấn lại cho các đối tượng liên quan về Chương trình phát triển năng lực học sinh, đặc biệt về phương pháp giáo dục và đánh giá người học. Bổ sung những thiếu hụt trong 10 năng lực, như cần thêm vào 7 năng lực chuyên biệt, mang tính hiện đại, như năng lực số (không chỉ tin học), năng lực khởi nghiệp và đổi mới và năng lực đạo đức và giá trị con người. Phẩm chất là kim chỉ nam cho học để làm người, cần định hướng 5 phẩm chất liên hệ tới hệ giá trị của người Việt Nam. Một số môn học cũng phải thay đổi, liên quan tới chính quyền địa phương hai cấp.
Do vậy, không thể chỉnh sửa SGK là đủ mà cần biên soạn mới một bộ SGK chuẩn để sử dụng lâu dài. Cấp SGK miễn phí là chủ trương rất nhân văn và hiện đại và chỉ khi có một bộ SGK dùng chung mới có thể thực hiện được chủ trương lớn này.
Một bộ SGK - phải có năng lực của người tổ chức và sự quyết liệt thực thi
Từ mỗi môn học có 1 bộ SGK, thay đổi để có nhiều bộ SGK và bây giờ lại trở về có 1 bộ SGK dùng chung. Xã hội và ngành giáo dục chắc không ai muốn và cũng chẳng phải đổi mới đã thất bại mà là thực tiễn gặp trở ngại, khó khăn và cần điều chỉnh lại. Phương châm “đánh là chắc thắng”, lịch sử đã chứng kiến, chúng ta kéo pháo vào rồi lại kéo pháo ra trong chiến dịch Điện Biên Phủ năm nào.
Theo đó, trước hết chúng ta nên tổ chức học lại lý luận viết SGK, chọn lựa đội ngũ tác giả, tinh hoa của cả nước, những nhà khoa học giáo dục chuyên sâu, dám dấn thân và từng gắn bó với các nhà trường. Lựa đội ngũ thẩm định bằng hoặc trên tầm đội ngũ tác giả. Kiểm tra, đánh giá, phản biện công khai, rộng rãi để người dân và nhà trường, xã hội được góp ý và được giám sát. Để có bộ sách mới sớm nhất, chắc có thể cần đội ngũ tác giả đông, biên chế theo bộ môn, xuyên suốt từ lớp 1 tới lớp 12 và đồng loạt viết 12 cuốn SGK.
Việc tiếp thu và kế thừa điểm tích cực, điểm mạnh từ các bộ SGK đã ban hành là điều cần trân trọng và rất nên làm. Hi vọng có một bộ SGK theo “chuẩn tối thiểu” dùng chung trong cả nước trong thời gian sớm nhất.
