Bất bình đẳng số: Thách thức và cơ hội trong thời đại AI

Nút thắt lớn nhất

Sự chênh lệch về hạ tầng và kỹ năng số đang tạo ra một ranh giới rõ rệt trong khả năng tiếp cận và khai thác AI. Theo Tổ chức Viễn thông Quốc tế (ITU), đến năm 2024, 93% dân số tại các quốc gia thu nhập cao đã sử dụng Internet, trong khi con số này ở nhóm quốc gia thu nhập thấp chỉ là 27%. Không chỉ khác biệt về khả năng kết nối, chi phí cũng là rào cản lớn: tại các quốc gia thu nhập thấp, phí đăng ký băng rộng cố định có thể chiếm gần một phần ba thu nhập hàng tháng của người dân, khiến dịch vụ này nằm ngoài tầm với của phần lớn hộ gia đình.

Theo Cơ quan thống kê của Liên minh châu Âu (Eurostat), năm 2023 chỉ 56% dân số EU trong độ tuổi 16 - 74 có kỹ năng số cơ bản hoặc cao hơn, con số này thấp hơn đáng kể so với mục tiêu 80% mà khối này đặt ra vào năm 2030. Riêng tại Italy, tỷ lệ này chỉ đạt 45,8%. Ở châu Phi cận Sahara, hơn 60% thanh thiếu niên thiếu các kỹ năng công nghệ cần thiết để tham gia thị trường lao động số.

Khoảng cách nhận thức về AI cũng rõ rệt. Khảo sát năm 2025 từ Chương trình Cố vấn toàn cầu của Ipsos tiến hành tại 31 quốc gia, cho thấy 54% người trưởng thành cảm thấy hào hứng với các sản phẩm và dịch vụ AI, nhưng 52% vẫn lo ngại. Dù 67% khẳng định hiểu khái niệm AI, chỉ 51% biết rõ sản phẩm hoặc dịch vụ nào đang ứng dụng công nghệ này.

Hạn chế về hạ tầng và kỹ năng số vừa kìm hãm khả năng khai thác AI, vừa khiến các quốc gia và cộng đồng yếu thế khó thích ứng với những biến đổi công nghệ. WB ước tính, chỉ cần tăng 10% độ phủ băng rộng cũng có thể giúp GDP của các nước đang phát triển tăng trung bình 1,4%. Trong các nền kinh tế đã số hóa, khả năng có việc làm của một cá nhân có thể tăng tới 13,2%, đồng thời năng suất doanh nghiệp và cơ hội xuất khẩu cũng được cải thiện đáng kể. Những con số này cho thấy, thu hẹp khoảng cách hạ tầng và kỹ năng số là điều kiện tiên quyết để AI trở thành động lực cho tăng trưởng bao trùm.

Nguy cơ bất bình đẳng và tập trung quyền lực AI

Sự bất bình đẳng trong kỷ nguyên AI không chỉ bắt nguồn từ hạ tầng, mà còn từ cấu trúc phát triển và phân bổ quyền lực trong ngành công nghệ. Các mô hình AI tiên tiến nhất hiện nay chủ yếu được phát triển và vận hành bởi một số ít tập đoàn công nghệ lớn, phần lớn đặt tại Mỹ và châu Âu. Theo báo cáo Chỉ số AI do Đại học Stanford (Mỹ) thực hiện, riêng năm 2023, Mỹ thu hút 67,2 tỷ USD đầu tư tư nhân vào AI, gấp 8,7 lần so với Trung Quốc (quốc gia đứng thứ hai). Khoảng cách về vốn, hạ tầng điện toán, dữ liệu và nhân lực AI giữa các nước giàu và nghèo ngày càng rộng, khiến nhiều quốc gia thu nhập thấp gần như không thể cạnh tranh ở các lĩnh vực đòi hỏi năng lực tính toán cao.

Bên cạnh yếu tố kinh tế, bất bình đẳng giới là một thách thức nổi bật. Theo UNESCO, năm 2023, phụ nữ chỉ chiếm khoảng 22% lực lượng lao động AI toàn cầu, và tỷ lệ này còn thấp hơn ở các vị trí lãnh đạo kỹ thuật.

Báo cáo của Quỹ tiền tệ Thế giới (IMF), trong năm 2024, ước tính 19% việc làm của phụ nữ có nguy cơ cao bị thay thế bởi AI, cao hơn mức 14% của nam giới, do phụ nữ tập trung nhiều hơn trong các ngành dễ tự động hóa như hành chính, dịch vụ khách hàng và hỗ trợ văn phòng. Ngoài ra, rào cản tiếp cận đào tạo công nghệ, thiết bị, và mạng lưới nghề nghiệp khiến phụ nữ, đặc biệt ở các quốc gia đang phát triển, dễ bị bỏ lại phía sau trong nền kinh tế số.

Ngoài ra, bất bình đẳng ngôn ngữ và văn hóa cũng đáng chú ý. Phần lớn các mô hình ngôn ngữ hiện nay ưu tiên tiếng Anh và một số ngôn ngữ chính, trong khi dữ liệu ngôn ngữ bản địa và văn hóa phi phương Tây ít được thu thập và xử lý. Điều này khiến các cộng đồng sử dụng ngôn ngữ thiểu số gặp khó khăn hơn trong việc tiếp cận và tận dụng AI.

AI cũng đang tái định hình thương mại và thị trường lao động. Trước đây, các quốc gia đang phát triển có thể tham gia chuỗi giá trị toàn cầu nhờ lợi thế lao động giá rẻ trong sản xuất và dịch vụ thuê ngoài. Nhưng với sự kết hợp giữa AI và tự động hóa, nhiều nước giàu đang “hồi hương” sản xuất, vừa cắt giảm chi phí, vừa tăng tốc độ và chất lượng sản phẩm. Hệ quả là nhu cầu thuê lao động ở nước ngoài giảm mạnh, đe dọa sinh kế của hàng triệu lao động ở các nền kinh tế mới nổi và thu hẹp con đường công nghiệp hóa truyền thống.

Cuối cùng, sự tập trung quyền lực AI trong tay một số tập đoàn khổng lồ tiềm ẩn nguy cơ độc quyền công nghệ, hạn chế quyền tiếp cận hạ tầng điện toán, dữ liệu và mô hình tiên tiến của các doanh nghiệp nhỏ và các quốc gia đang phát triển. Nếu không có cơ chế giám sát, cạnh tranh lành mạnh và chia sẻ công nghệ công bằng, AI có thể trở thành công cụ gia tăng bất bình đẳng thay vì thu hẹp khoảng cách.

Để AI trở thành động lực thu hẹp khoảng cách thay vì đào sâu bất bình đẳng, các quốc gia cần hành động đồng bộ. Trước hết, hạ tầng số phải được coi là hàng hóa công cộng, với đầu tư mạnh vào băng rộng tốc độ cao và hệ thống điện đủ năng lực đáp ứng nhu cầu trung tâm dữ liệu AI, vốn được dự báo sẽ làm tăng 160% nhu cầu điện toàn cầu vào năm 2030.

Giáo dục và đào tạo kỹ năng số, đặc biệt là AI literacy (năng lực hiểu biết về AI), cần được ưu tiên, với chương trình phù hợp bối cảnh địa phương, đa ngôn ngữ, đa định dạng, giúp người học vừa thích ứng vừa tận dụng AI để nâng cao năng suất và sáng tạo. Công nghệ AI cần được bản địa hóa để phù hợp với ngôn ngữ, văn hóa, điều kiện kinh tế - xã hội từng khu vực.