Cải cách thuế thuốc lá: Giải pháp kép cho sức khỏe và kinh tế

Hiện nay, một gói thuốc lá có giá từ 7.000 đến 30.000 đồng, thấp hơn một bữa ăn sáng bình dân. Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), giá một bao thuốc lá tại Việt Nam chỉ khoảng 0,9 USD, xếp thứ 15/19 quốc gia trong khu vực Tây Thái Bình Dương.

Khảo sát năm 2023 của Trường Đại học Y tế Công cộng cho thấy, tại Hà Nội và TPHCM, có 40 nhãn hiệu thuốc lá bán dưới 10.000 đồng/bao, nhiều loại chỉ từ 7.000 - 8.000 đồng. Mức giá thấp khiến thuốc lá dễ tiếp cận với mọi đối tượng, đặc biệt là thanh thiếu niên và người có thu nhập thấp, nhóm dễ bị tổn thương nhất trước tác hại của thuốc lá.

Theo Điều tra GATS 2020 do Bộ Y tế phối hợp với Tổng cục Thống kê thực hiện, Việt Nam có khoảng 15,6 triệu người trưởng thành hút thuốc lá, tỷ lệ cao nhất trong khu vực ASEAN. Nghiêm trọng hơn, hơn 30 triệu người không hút thuốc cũng bị ảnh hưởng bởi khói thuốc thụ động – một con số khiến mọi nỗ lực phòng bệnh trở nên mong manh.

Ước tính từ Bộ Y tế, mỗi năm Việt Nam có khoảng 40.000 ca tử vong do bệnh liên quan đến thuốc lá, tương đương hơn 100 người chết mỗi ngày. Gánh nặng chi phí y tế và thiệt hại từ mất năng suất lao động lên tới hơn 1,2 tỷ USD/năm, tương đương 0,6% GDP. Tuy nhiên, thuế thuốc lá hiện chỉ chiếm dưới 1% tổng thu ngân sách, cho thấy nghịch lý thuế quá nhẹ cho sản phẩm gây hại sức khỏe. Mặc dù thuế thuốc lá hiện nay là 75% trên giá xuất xưởng, nhưng do cơ chế tính thuế theo tỷ lệ và giá xuất xưởng thấp, tổng thuế chỉ chiếm 35–40% giá bán lẻ, thấp hơn mức 70% khuyến nghị của WHO.

TS Vũ Thị Minh Hạnh - Phó Viện trưởng Viện Chiến lược và Chính sách y tế, nhận định: “Thuế thuốc lá hiện hành không đủ để làm giảm tiêu dùng, nhất là trong bối cảnh thuốc lá giá rẻ tràn lan. Muốn kiểm soát tác hại thuốc lá, chính sách thuế cần được cải cách ngay.”

Việt Nam đã nhiều lần bàn về cải cách thuế thuốc lá, nhưng chưa có hành động quyết liệt. Theo báo cáo của Trường Đại học y tế Công cộng năm 2022, nếu áp dụng thuế tuyệt đối 2.000 đồng/bao thuốc, Việt Nam có thể giảm được 1 triệu người hút thuốc trong vòng 5 năm, đồng thời tăng thu ngân sách khoảng 6.300 tỷ đồng mỗi năm.

Còn nếu Việt Nam áp dụng mức thuế tuyệt đối 15.000 đồng/bao vào năm 2030, Nhà nước có thể thu thêm khoảng 46.400 tỷ đồng mỗi năm, gần gấp 3 lần so với mức thu hiện nay (17.400 tỷ đồng). Quan trọng hơn, biện pháp này có thể giúp giảm tới 3,2 triệu người hút thuốc, góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng và giảm gánh nặng y tế.

Để khắc phục những bất cập hiện nay, Bộ Y tế và WHO đề xuất áp dụng song song cả hai loại thuế: giữ nguyên thuế suất tỷ lệ 75% và bổ sung thuế tuyệt đối, với lộ trình cụ thể. Đây là mức thuế có thể giúp tăng giá thuốc lá một cách đáng kể, qua đó khiến sản phẩm này trở nên kém hấp dẫn hơn, đặc biệt với người trẻ và người nghèo.

Việc cải cách thuế thuốc lá không chỉ là một chính sách tài khóa mà còn là một biện pháp y tế công cộng quan trọng. Trong bối cảnh gánh nặng bệnh tật và tử vong do thuốc lá ngày càng gia tăng, tăng thuế là biện pháp mang tính cấp thiết và bền vững nhất để bảo vệ sức khỏe cộng đồng, giảm thiểu chi phí y tế, đồng thời gia tăng nguồn thu ngân sách cho nhà nước.