Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới - phát hiện nhiều bất cập, thiếu sót qua kiểm toán

Chương trình MTQG xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021-2025 là một trong 03 Chương trình MTQG có quy mô lớn, nhận được sự quan tâm, giám sát chặt chẽ của Quốc hội. Nguồn vốn cho thực hiện Chương trình được huy động từ nhiều nguồn ngoài ngân sách nhà nước (vốn vay, doanh nghiệp, huy động nhân dân...) và được lồng ghép đầu tư với Chương trình, kế hoạch vốn đầu tư công hàng năm của địa phương. Cơ quan chủ trì và điều phối chung toàn Chương trình là Bộ NN&PTNT; các bộ, ngành liên quan và các địa phương là cơ quan chủ quản, triển khai Chương trình.

Theo Quyết định số 120/QĐ-KTNN ngày 23/02/2023 của Tổng Kiểm toán nhà nước, từ ngày 01/3-29/4/2023, KTNN đã thực hiện kiểm toán Chương trình MTQG về xây dựng NTM giai đoạn 2021-2025 tại Bộ NN&PTNT và các địa phương: Phú Thọ, Hà Nội, Hải Dương, Hải Phòng, Thanh Hoá, Bình Phước, Hồ Chí Minh, Bình Dương, Đồng Nai, Bà Rịa - Vũng Tàu, Tây Ninh, Vĩnh Long, Cần Thơ.

Những phát hiện kiểm toán nổi bật

Bộ NN&PTNT triển khai thực hiện nhiệm vụ xây dựng, trình Thủ tướng Chính phủ ban hành quyết định quy định chi tiết nguyên tắc, tiêu chí, định mức phân bổ vốn ngân sách trung ương (NSTW) và tỷ lệ vốn đối ứng từ ngân sách địa phương (NSĐP) còn chậm so với kế hoạch được giao tại Quyết định số 1689/QĐ-TTg ngày 11/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ; chậm trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt ban hành Bộ tiêu chí đánh giá phân hạng sản phẩm OCOP; chưa hoàn thành việc xây dựng chỉ số, biểu mẫu giám sát, đánh giá Chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) xây dựng nông thôn mới (NTM) theo quy định tại Điều 32 Nghị định số 27/2022/NĐ-CP ngày 19/4/2022 của Chính phủ. Ngoài ra, việc đôn đốc, lấy ý kiến của một số bộ, ngành đối với dự thảo của 05 Chương trình hỗ trợ Chương trình MTQG chưa đáp ứng thời gian theo yêu cầu tại các Văn bản của Văn phòng Chính phủ.

Công tác xây dựng phương án phân bổ vốn, giao vốn giai đoạn 5 năm 2021-2025, hàng năm của Chương trình còn một số tồn tại trong việc xác định nguồn dữ liệu về số xã đạt chuẩn NTM, số xã khu vực III làm ảnh hưởng tới số vốn NSTW giao cho một số địa phương, một số địa phương đã được bố trí hỗ trợ vốn cao hơn so với phương án rà soát lại 358,39 tỷ đồng, trong khi một số địa phương được bố trí vốn hỗ trợ thấp hơn 150,46 tỷ đồng.

Bộ NN&PTNT chưa chủ trì, phối hợp với các bộ, cơ quan trung ương, địa phương liên quan lập Kế hoạch Chương trình giai đoạn 5 năm gửi Bộ Kế hoạch và Đầu tư (KH&ĐT), Bộ Tài chính theo quy định tại Nghị định số 27/2022/NĐ-CP ngày 19/4/2022 của Chính phủ làm cơ sở để trình Thủ tướng Chính phủ giao kinh phí sự nghiệp giai đoạn 5 năm trong cơ cấu vốn NSTW cho các cơ quan chủ quản Chương trình.

Đến nay, Bộ NN&PTNT chưa nhận được dự toán chi cũng như số liệu quyết toán dự toán ngân sách được giao cho chương trình MTQG của các bộ, cơ quan trung ương, địa phương. Tồn tại này đã làm ảnh hưởng đến việc theo dõi, tổng hợp số liệu dự toán giao cho các cấp ngân sách và công tác quyết toán phần dự toán ngân sách nhà nước (NSNN) giao cho các chủ Chương trình, đây là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến việc cơ quan chủ trì Chương trình (Bộ NN&PTNT) không có đủ cơ sở thực hiện lập báo cáo tổng hợp tình hình kinh phí, quyết toán kinh phí của Chương trình để báo cáo Chính phủ trình Quốc hội theo quy định.

Bộ KH&ĐT chậm trình Chính phủ ban hành Văn bản sửa đổi, bổ sung Nghị định số 27/2022/NĐ-CP; chậm trình Chính phủ thông qua báo cáo phân bổ vốn NSTW năm 2022; chưa hoàn thành thiết lập Hệ thống giám sát, đánh giá chương trình MTQG theo quy định tại Điều 32 Nghị định số 27/2022/NĐ-CP.

Bộ Tài chính chưa tổng hợp, đề xuất phân bổ kinh phí sự nghiệp nguồn NSTW giai đoạn 5 năm cho từng bộ, cơ quan trung ương, địa phương theo quy định tại khoản 2 Điều 35 Nghị định số 27/2022/NĐ-CP để trình Thủ tướng Chính phủ giao cho cơ quan chủ quản Chương trình theo quy định.

Một số bộ, ngành liên quan chậm công bố chỉ tiêu cụ thể và ban hành hướng dẫn thực hiện đối với các tiêu chí, chỉ tiêu thuộc Bộ tiêu chí quốc gia về xã NTM giai đoạn 2021-2025 phần nào làm ảnh hưởng đến tiến độ xây dựng và ban hành Bộ tiêu chí về xã, huyện NTM, NTM nâng cao và NTM kiểu mẫu của các địa phương và ảnh hưởng đến việc đánh giá kết quả thực hiện xã NTM, xã NTM nâng cao.

Tại 13 tỉnh, thành phố được kiểm toán, một số tỉnh chưa thành lập Ban chỉ đạo Chương trình MTQG hoặc chưa hoàn thành kiện toàn tổ chức bộ máy, biên chế của Văn phòng điều phối NTM các cấp theo quy định; tổ chức mô hình và cơ chế làm việc của Văn phòng điều phối NTM các cấp tại địa phương chưa thống nhất; chưa ban hành một số văn bản hướng dẫn tổ chức, thực hiện Chương trình theo quy định tại Điều 40 Nghị định số 27/2022/NĐ-CP.

Theo đánh giá của KTNN, đối với nguồn NSNN, các địa phương không xác định được chính xác số liệu huy động vốn thực hiện Chương trình năm 2021, 2022 đối với nguồn vốn NSNN giao hỗ trợ có mục tiêu cho các huyện, xã. Một phần nguyên nhân do không dự kiến mức vốn bố trí, cơ cấu nguồn vốn theo từng hoạt động, danh mục dự án đầu tư; không có quy định cụ thể về cơ chế lồng ghép, quy trình, thủ tục thanh toán, quyết toán vốn ghép; chưa xác định giải pháp huy động nguồn vốn thực hiện Chương trình...

Đối với nguồn vốn tín dụng, không xác định được chính xác các khoản tín dụng vay để đầu tư thực hiện cho các nội dung thành phần của Chương trình do nguồn vốn tín dụng được Chi nhánh Ngân hàng Nhà nước các tỉnh, thành phố tổng hợp trên tất cả các khoản vay của Ngân hàng Chính sách xã hội và các ngân hàng thương mại trên địa bàn nông thôn, không nêu cụ thể các chương trình vay, các khoản vay liên quan đến các nội dung của Chương trình MTQG xây dựng NTM giai đoạn 2021-2025.

Trong thực hiện cơ chế huy động vốn, cơ chế lồng ghép các nguồn vốn thực hiện Chương trình tại một số địa phương, chưa ban hành cơ chế lồng ghép nguồn vốn giữa các chương trình mục tiêu và các chương trình, dự án khác trên địa bàn theo quy định tại Điều 10 Nghị định số 27/2022/NĐ-CP; chưa lập danh mục chi tiết các dự án thuộc Chương trình, danh mục các dự án lồng ghép mục tiêu, đối tượng của Chương trình.

Theo báo cáo của Văn phòng điều phối NTM Trung ương, đến ngày 31/12/2022, các chỉ tiêu xã đạt chuẩn NTM nâng cao, xã đạt chuẩn NTM kiểu mẫu, huyện công nhận đạt chuẩn, hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM đều thấp hơn so với chỉ tiêu kế hoạch giao; tiến độ triển khai một số nội dung cụ thể của 05 Chương trình chuyên đề thuộc Chương trình MTQG xây dựng NTM giai đoạn 2021-2025 còn chậm hoặc chưa được triển khai.

Tại 13 địa phương được kiểm toán, kết quả thực hiện một số chỉ tiêu chưa đạt so với chỉ tiêu, kế hoạch được Thủ tướng Chính phủ giao tại Quyết định số 653/QĐ-TTg ngày 28/5/2022, cụ thể: 06/13 địa phương chưa hoàn thành chỉ tiêu số huyện được công nhận đạt chuẩn/hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM; 01/01 địa phương chưa hoàn thành chỉ tiêu huyện đạt chuẩn NTM nâng cao; 05/13 địa phương chưa hoàn thành tỷ lệ xã đạt chuẩn NTM; 07/13 địa phương chưa hoàn thành tỷ lệ xã NTM nâng cao; 03/06 địa phương chưa hoàn thành tỷ lệ xã NTM kiểu mẫu.

Thiếu sót trong chấp hành chế độ tài chính, kế toán; quy định về đầu tư xây dựng

Về giao dự toán, phân bổ vốn thực hiện Chương trình, công tác tổng hợp số liệu nguồn vốn NSNN đã bố trí cho Chương trình trong năm 2021, 2022 của các địa phương báo cáo Bộ NN&PTNT để tổng hợp chung toàn quốc (không bao gồm vốn lồng ghép) và Kho bạc Nhà nước trung ương theo dõi, tổng hợp còn có sự chênh lệch lớn, nguyên nhân chủ yếu do một số địa phương không phân bổ nguồn vốn NSĐP riêng để thực hiện Chương trình mà phân bổ chung cho cả các Chương trình, đề án, dự án khác nhưng có tác động gián tiếp đến việc thực hiện các tiêu chí của Chương trình (song khi tổng hợp lại tổng hợp toàn bộ vào Chương trình này); một số địa phương được kiểm toán không phân bổ cụ thể, chi tiết nguồn vốn cho Chương trình nông thôn mới; chưa phân bổ vốn sự nghiệp; chưa phân bổ dự toán cho Chương trình theo hướng dẫn tại Thông tư số 71/2020/TT-BTC ngày 30/7/2020 của Bộ Tài chính; phân bổ vốn NSNN (gồm NSTW và NSĐP) chưa đúng theo tiêu chí, định mức, nội dung, đối tượng quy định tại Quyết định số 263/QĐ-TTg ngày 22/02/2022, Quyết định số 07/2022/QĐ-TTg ngày 25/3/2022 của Thủ tướng Chính phủ và văn bản quy định liên quan đến Chương trình giai đoạn 2021-2025 như: trả nợ cho các công trình giai đoạn 2016-2020, chi xây dựng trụ sở xã, chi thưởng cho các công trình phúc lợi...; chậm điều chỉnh kế hoạch vốn NSNN hàng năm; chậm phân bổ vốn sự nghiệp (nguồn NSTW).

Về tổng hợp quyết toán kinh phí Chương trình, tại các tỉnh, thành phố, nguồn kinh phí từ NSĐP hỗ trợ có mục tiêu cho các huyện, thị xã thực hiện Chương trình MTQG (trong đó có Chương trình MTQG xây dựng NTM giai đoạn 2021-2025), năm 2021, 2022 đều không được các huyện, thị xã theo dõi, tổng hợp quyết toán kinh phí riêng cho Chương trình, dẫn đến không có đủ căn cứ để xác định số liệu NSNN cấp huyện, xã hỗ trợ trực tiếp cho Chương trình. Ngoài ra, nguồn vốn ngân sách tỉnh hỗ trợ cho các huyện để thực hiện Chương trình chưa được hướng dẫn nhập mã số chương trình mục tiêu trên hệ thống Tabmis của Kho bạc Nhà nước mà theo dõi theo mã dự án hoặc nội dung kinh tế sự nghiệp theo dự toán tỉnh giao, do đó việc theo dõi phân tán, khó khăn trong quản lý, tổng hợp báo cáo nguồn vốn hỗ trợ từng cấp NSĐP. Vì vậy, việc tổng hợp số liệu nguồn kinh phí và quyết toán kinh phí Chương trình MTQG xây dựng NTM giai đoạn 2021-2025 tại các địa phương không chính xác được số liệu nguồn vốn đầu tư cho Chương trình năm 2021, 2022. Qua kết quả kiểm toán còn cho thấy, nguồn vốn NSNN đã bố trí cho Chương trình nhưng đã hết nhiệm vụ chi chưa được các địa phương rà soát, nộp trả ngân sách cấp trên theo quy định;

Qua kết quả kiểm toán các dự án đầu tư tại các địa phương được kiểm toán cho thấy, còn một số tồn tại trong việc xác định Tổng mức đầu tư dự án; công tác khảo sát, thiết kế tại một số dự án thuộc Chương trình chưa tuân thủ đầy đủ quy định về thiết kế; công tác lập, thẩm định, phê duyệt dự toán còn sai sót về khối lượng, chưa phù hợp với các quy định làm tăng giá trị dự toán đã được phê duyệt là 15.101 triệu đồng; công tác quản lý, thực hiện nghiệm thu, thanh toán tại nhiều dự án vẫn có sai sót về xác định khối lượng, đơn giá, kết quả kiểm toán kiến nghị giảm 10.460 triệu đồng.

Chế độ chính sách còn nhiều bất cập, hạn chế

Một số văn bản hướng dẫn thực hiện Chương trình còn có những bất cập, hạn chế gây khó khăn, vướng mắc cho các địa phương trong tổ chức, triển khai thực hiện Chương trình như:

- Thông tư số 53/2022/TT-BTC ngày 12/8/2022 quy định việc quản lý và sử dụng kinh phí sự nghiệp của Chương trình giai đoạn 2021-2025 từ nguồn NSTW. Tuy nhiên, nội dung của Thông tư số 53/2022/TT-BTC chưa có hướng dẫn, quy định cụ thể về đối tượng áp dụng, nội dung chi, mức chi, chi các nội dung đặc thù... đối với đối tượng sử dụng kinh phí sự nghiệp từ nguồn NSĐP. Như vậy chưa đảm bảo sự thống nhất trong việc sử dụng kinh phí sự nghiệp (gồm NSTW và NSĐP) thực hiện Chương trình giai đoạn 2021-2025 tại các tỉnh thực hiện Chương trình, nhất là tại các tỉnh không được phân bổ NSTW thực hiện Chương trình giai đoạn 2021-2025.

- Tại khoản 3 Điều 1 Quyết định số 319/QĐ-TTg ngày 08/3/2022 của Thủ tướng Chính phủ về việc quy định xã NTM kiểu mẫu giai đoạn 2021-2025, quy định: “Có ít nhất 01 mô hình thôn thông minh, do UBND cấp tỉnh quy định cụ thể”. Tuy nhiên Chính phủ, các bộ, ngành liên quan chưa ban hành các hướng dẫn cụ thể dẫn đến các tỉnh còn lúng túng khi thực hiện xây dựng các tiêu chí và không đồng nhất về số lượng và nội dung các tiêu chí.

- Bộ tiêu chí xã NTM về y tế quy định tỷ lệ khám chữa bệnh điện tử, tuy nhiên do điều kiện cơ sở hạ tầng khác nhau, nền tảng công nghệ thông tin chưa đồng bộ, chưa có ứng dụng chính thức về sổ sức khỏe điện tử, Bộ Y tế đang trong lộ trình xây dựng các quy định cụ thể về hồ sơ sức khỏe cá nhân, sổ sức khỏe điện tử, khám chữa bệnh từ xa theo Luật Khám bệnh, chữa bệnh sửa đổi tại thời điểm hiện nay.

- Bộ Thông tin và Truyền thông chưa có hướng dẫn cụ thể về việc thực hiện tiêu chí “100% hộ gia đình, cơ quan, tổ chức, khu di tích được thông báo gắn biển địa chỉ số đến từng điểm địa chỉ”.

Kiến nghị xử lý hàng trăm tỷ đồng và chấn chỉnh, khắc phục nhiều vấn đề khác

Qua kiểm toán, KTNN đã kiến nghị xử lý tài chính 145.728 triệu đồng, trong đó thu hồi nộp ngân sách các khoản chi sai quy định 46,3 triệu đồng; thu hồi kinh phí thừa 36.724 triệu đồng; giảm thanh toán 6.597 triệu đồng; bố trí vốn NSĐP hoàn trả cho chương trình 102.360 triệu đồng. Kiến nghị xử lý khác 307.259 triệu đồng, trong đó chủ yếu là điều chỉnh không tổng hợp vào quyết toán kinh phí của Chương trình giai đoạn 2021-2025 là 298.932 triệu đồng.

Đồng thời, đối với UBND các tỉnh được kiểm toán, KTNN kiến nghị phải chỉ đạo các đơn vị có liên quan khẩn trương hoàn thiện, trình HĐND tỉnh, thành phố ban hành cơ chế lồng ghép các nguồn vốn thực thực hiện Chương trình theo quy định hiện hành giai đoạn 2021-2025; kiểm tra, rà soát, đối chiếu, tổng hợp số liệu các nguồn vốn đã đầu tư cho Chương trình MTQG xây dựng NTM giai đoạn 2021-2025 (năm 2021, 2022) của địa phương; tăng cường kiểm tra, rà soát các dự án trong Chương trình đảm bảo bố trí vốn thực hiện đầu tư đúng nội dung, đối tượng và bố trí nguồn vốn phù hợp với quy định Chương trình giai đoạn 2021-2025.

Đối với Bộ NN&PTNT, KTNN kiến nghị rà soát các văn bản chỉ đạo, hướng dẫn thực hiện Chương trình để kịp thời tham mưu cho các cơ quan chức năng sửa đổi, điều chỉnh, bổ sung nhằm đảm bảo thống nhất, phù hợp với điều kiện thực tế của từng địa phương (vùng, miền), phát huy hiệu quả của Chính sách, đảm bảo thuận lợi cho các địa phương thực hiện Chương trình.

Bộ NN&PTNT cần phối hợp với các bộ, ngành chủ trì các nội dung thành phần của Chương trình xây dựng kế hoạch thực hiện Chương trình, thống nhất chỉ tiêu phấn đấu, nhiệm vụ cụ thể hàng năm dự kiến giao cho từng bộ, cơ quan trung ương và các địa phương thực hiện.

Phối hợp với các địa phương thực hiện Chương trình rà soát, đối chiếu, tổng hợp số liệu các nguồn vốn đã đầu tư cho Chương trình MTQG xây dựng NTM giai đoạn 2021-2025 (năm 2021, 2022) của tỉnh, thành phố đảm bảo tính chính xác, có căn cứ để đánh giá, tổng hợp số liệu cho công tác quyết toán kinh phí của Chương trình.

Rà soát phương án phân bổ vốn của Chương trình đối với các địa phương còn sai sót về nguồn dữ liệu về số xã đạt chuẩn NTM và số xã khu vực III trong phương án. Trên cơ sở đó phối hợp với Bộ KH&ĐT, Bộ Tài chính tổng hợp báo cáo Chính phủ trình UBTVQH xem xét quyết định.

Chấn chỉnh, rút kinh nghiệm trong việc chậm trình ban hành quyết định quy định chi tiết nguyên tắc, tiêu chí, định mức phân bổ vốn NSTW và tỷ lệ vốn đối ứng từ NSĐP; chậm trình Thủ tướng Chính phủ ban hành các chương trình hỗ trợ, Bộ tiêu chí đánh giá sản phẩm OCOP; chưa hoàn thành việc xây dựng chỉ số, biểu mẫu giám sát, đánh giá Chương trình MTQG xây dựng NTM theo quy định tại Điều 32 Nghị định số 27/2022/NĐ-CP ngày 19/4/2022 của Chính phủ; chưa chủ trì, phối hợp với các bộ, cơ quan trung ương và địa phương liên quan lập Kế hoạch Chương trình MTQG xây dựng NTM giai đoạn 5 năm 2021-2025 gửi Bộ KH&ĐT và Bộ Tài chính theo khoản 3 Điều 5 Nghị định số 27/2022/NĐ-CP ngày 19/4/2022 của Chính phủ để làm cơ sở trình Thủ tướng Chính phủ; xây dựng phương án phân bổ vốn NSTW cho các địa phương thực hiện Chương trình còn có tồn tại, sai sót.

Đối với Bộ KH&ĐT, khẩn trương phối hợp với các bộ, ngành liên quan hoàn thành Hệ thống giám sát, đánh giá Chương trình MTQG theo quy định tại khoản 2 Điều 32 Nghị định số 27/2022/NĐ-CP để đảm bảo cho việc cập nhật, lưu trữ thông tin giám sát, đánh giá các Chương trình MTQG trên phạm vi toàn quốc. Chấn chỉnh, rút kinh nghiệm đối với những hạn chế trong việc chậm ban hành văn bản chỉ đạo, hướng dẫn thực hiện Chương trình.

Đối với Bộ Tài chính, cần phối hợp với Bộ NN&PTNT và các đơn vị liên quan rà soát các văn bản chỉ đạo, hướng dẫn thực hiện Chương trình thuộc trách nhiệm ban hành của Bộ để kịp thời xem xét sửa đổi, điều chỉnh những vướng mắc nhằm đảm bảo thống nhất, phù hợp với điều kiện thực tế của từng địa phương (vùng, miền), phát huy hiệu quả của Chính sách trong quá trình triển khai thực hiện Chương trình.

Khẩn trương phối hợp với Bộ NN&PTNT và các đơn vị liên quan tổng hợp, đề xuất cân đối vốn sự nghiệp nguồn NSTW thực hiện Chương trình giai đoạn 5 năm, thông báo số kiểm tra kinh phí sự nghiệp dự toán hàng năm và giai đoạn hai năm tiếp theo để làm cơ sở cho chủ chương trình xây dựng phương án phân bổ, thông báo dự kiến mức vốn sự nghiệp nguồn NSTW thực hiện Chương trình MTQG xây dựng NTM cho bộ, cơ quan trung ương và địa phương theo quy định để các đơn vị thực hiện Chương trình có căn cứ triển khai thực hiện các nhiệm vụ của Chương trình./.