Chuyển đổi số không thể theo mô hình "trăm hoa đua nở” nhưng kín cổng cao tường

Theo Đại biểu Phạm Trọng Nhân (Đoàn TP Hồ Chí Minh), chuyển đổi số hôm nay không còn là cải cách kỹ thuật, mà là tái cấu trúc quyền lực Nhà nước, cách doanh nghiệp tạo ra giá trị và cách người dân tiếp cận dịch vụ thiết yếu. Nó đang tái cấu trúc cả quá trình vận hành của nền kinh tế và quản trị quốc gia. 

Trong khi kinh tế số toàn cầu tăng trưởng nhanh hơn nhiều lần so với kinh tế truyền thống, các quốc gia đi trước như Nhật Bản, Hàn Quốc, châu Âu đều hình thành bộ khung thể chế số gồm: Luật chuyển đổi số, Luật dữ liệu, Luật trí tuệ nhân tạo, cùng vành đai an ninh mạng - an toàn thông tin - giao dịch điện tử. Đó là một chỉnh thể pháp lý, chứ không phải một đạo luật đơn lẻ. Nếu Việt Nam muốn bắt kịp, chúng ta phải thiết kế Luật Chuyển đổi số như “bộ khung thể chế số quốc gia”. 

Qua nghiên cứu, ông Nhân nhận thấy dự thảo còn 4 khoảng trống lớn. Theo đó, phạm vi luật rộng nhưng chưa rõ vai, dễ chồng lấn với Luật Dữ liệu và Luật AI. Dự thảo bao trùm Chính phủ số, kinh tế số, xã hội số, nhưng chưa phân ranh rõ đâu là việc của Chuyển đổi số, đâu của Luật Dữ liệu, đâu của Luật AI. Rủi ro là luật sẽ “nói nhiều, làm được ít”, dễ dẫn đến tình trạng trùng - chồng - mòn, kéo giảm hiệu lực thi hành, và các luật sau phải sửa lại chính luật này.

Hạ tầng số công cộng chưa được thiết kế chuẩn quốc gia. Các thành phần như định danh, xác thực, thanh toán số công, nền tảng tích hợp chia sẻ dữ liệu, chữ ký số quốc gia, cloud trung tâm dữ liệu chính là xương sống của Chính phủ số. Nhưng dự thảo chưa khẳng định nguyên tắc “một chuẩn - một nền tảng - nhiều dịch vụ”, chưa xác định phần nào Nhà nước đầu tư, phần nào xã hội hóa; chưa có API quốc gia nên các bộ, ngành, địa phương tự xây dựng hệ thống, gây manh mún và chi phí ẩn lớn. 

Cùng với đó, kinh tế số và doanh nghiệp số thiếu cơ chế “bắt buộc tối thiểu và khuyến khích tối đa”. Kinh tế số chỉ mạnh khi doanh nghiệp Việt có dữ liệu, có nền tảng, có khả năng đổi mới sáng tạo.

Hiện nay, một thực tế rất đáng lo là 99% dữ liệu hành vi số của người Việt di chuyển, mua sắm, giải trí, tiêu dùng nằm trên hệ sinh thái của các nền tảng lớn nước ngoài; trong khi startup Việt “đói dữ liệu”, không có dữ liệu để huấn luyện AI, phát triển sản phẩm, cạnh tranh. Nghĩa là trong cuộc chơi kinh tế số, doanh nghiệp Việt đang phải chạy trên sân của người khác. Khi dữ liệu không nằm trong biên giới pháp lý của mình, rất khó bảo vệ chủ quyền số và phát triển doanh nghiệp số nội điạ. Không có dữ liệu Việt thì không thể có AI Việt  và câu chuyện kỷ lục số bằng sáng chế rất đáng để chúng ta suy ngẫm.

Đặc biệt, công dân số và quyền dữ liệu chưa trở thành cơ chế bảo vệ. Mọi dịch vụ công số đều đi xuyên qua dữ liệu cá nhân, nhưng dự thảo mới dừng ở nguyên tắc. Chưa có quy định rõ về quyền tự quyết dữ liệu, minh bạch xử lý dữ liệu, cơ chế khiếu nại bồi thường, hay tiêu chuẩn quyền riêng tư từ thiết kế. Nếu Luật không tạo hành lang bảo vệ đủ mạnh, người dân sẽ bước vào chuyển đổi số trong tâm thế lo ngại. 

Cho hay chuyển đổi số nhưng phải “không để ai bị bỏ lại phía sau”, ông Nhân đưa ra phân tích: Nhật Bản xem chuyển đổi số là công cụ để ứng phó với già hóa dân số, thiếu nhân lực và nâng chất lượng sống cho người yếu thế. Việt Nam cũng phải trả lời câu hỏi: người cao tuổi, người ở vùng xa, người lao động trình độ thấp sẽ bước vào công dân số bằng con đường nào thuận tiện nhất, hiệu quả nhất? 

Vì thế, ông Nhân kiến nghị bổ sung bốn nhóm giải pháp lớn. Đó là bổ sung tại Chương II khung kiến trúc số quốc gia. Quy định nguyên tắc tổ chức Chính phủ số, kinh tế số, xã hội số; chuẩn tích hợp, chuẩn dữ liệu, chuẩn API xuyên ngành, xuyên địa phương.

Bổ sung hạ tầng số công cộng quốc gia tại Chương II, bao gồm: định danh điện tử, thanh toán số công, chữ ký số, nền tảng chia sẻ dữ liệu quốc gia, cloud, trung tâm dữ liệu theo nguyên tắc “một chuẩn, một nền tảng, nhiều dịch vụ”.

Cùng với đó bổ sung nguyên tắc phát triển kinh tế số và xã hội số tại Chương IV và V theo hướng kết hợp bắt buộc tối thiểu trong giao dịch với Nhà nước với khuyến khích tối đa cho doanh nghiệp: thuê dịch vụ số, cloud, sandbox. Đồng thời chế định nguyên tắc kinh tế dữ liệu: dữ liệu là yếu tố sản xuất mới; dữ liệu phi cá nhân phải được chia sẻ ở dạng tổng hợp - ẩn danh; chống độc quyền dữ liệu và chống khóa chặt dữ liệu.

Về quyền và nghĩa vụ công dân số tại Chương V, theo ông Nhân cần quy định “bộ công cụ số tối thiểu” của công dân số gồm: căn cước điện tử, chữ ký số, tài khoản thanh toán số, tài khoản dịch vụ công duy nhất; cùng nguyên tắc bảo vệ dữ liệu cá nhân theo chuẩn quốc tế; giao Chính phủ phổ cập kỹ năng số, thiết kế dịch vụ công dễ tiếp cận, dễ dùng cho mọi nhóm dân cư.

Đồng thời, kiến nghị Chính phủ xây dựng bộ chỉ tiêu chuyển đổi số quốc gia tương tự Digital Decade 2030 của EU tại Chương VI. Chỉ khi đo được thì mới quản lý được; chỉ khi có dữ liệu thì quyết sách mới dựa trên bằng chứng chứ không bằng cảm tính.

“Chuyển đổi số không thể theo mô cũ như những năm về trước “trăm hoa đua nở” nhưng kín cổng cao tường, hệ thống không liên thông dữ liệu không kết nối. Nếu không thiết kế mạnh, đúng, trúng ngay từ đầu, chi phí sẽ tăng và chuyển đổi số khó đạt mục tiêu. Với cấu trúc được chỉnh lý như trên, dự Luật sẽ tạo nền tảng để Chính quyền số vận hành thông suốt, doanh nghiệp số phát triển, công dân số được bảo vệ, được trao quyền, và để kinh tế số trở thành động lực tăng trưởng thật sự. Muốn đạt được điều đó, Luật Chuyển đổi số phải trở thành trụ cột đủ mạnh để Việt Nam tự chủ dữ liệu, tự chủ công nghệ, tự chủ phát triển quốc gia”, ông Nhân nói.