Công nghệ số là bệ phóng cho văn học, nghệ thuật

Luồng gió mới nâng bước sáng tạo

Thay vì chỉ hiện diện trên trang giấy, sân khấu hay phòng triển lãm, giờ đây một tác phẩm có thể lập tức tiếp cận hàng triệu người thông qua nền tảng mạng xã hội, không gian trưng bày ảo hay các ứng dụng đa phương tiện.

Sự xuất hiện của công nghệ mô phỏng, đồ họa 3D, thư viện âm thanh – hình ảnh, hay các công cụ hỗ trợ sáng tạo bằng AI… đem lại cho nghệ sĩ những chất liệu biểu đạt mới.

Điều quan trọng, công nghệ đang kéo công chúng lại gần nghệ thuật theo cách tự nhiên. Văn hóa thưởng thức vì thế cũng phong phú và bình đẳng hơn, không bị giới hạn bởi khoảng cách hay điều kiện kinh tế.

Từ góc độ người sáng tác, nhà văn Nguyễn Văn Học nhận định, trước sự chuyển mình mạnh mẽ của công nghệ, văn học, nghệ thuật Việt Nam có nhiều cơ hội. khi công nghệ đi vào đời sống văn học nghệ thuật, buộc văn nghệ sĩ phải tự tạo động lực cho mình, để thay đổi, dấn thân, sáng tạo hơn nữa. Đơn cử như giờ đây nhiều nghệ sĩ trẻ chỉ bằng một video TikTok, một sản phẩm âm nhạc phát hành số, hay một truyện tranh webtoon đã thu hút hàng triệu lượt xem, điều mà trước đây rất khó đạt được.

Còn theo đạo diễn, NSND Hà Bắc, công nghệ số không chỉ giúp tiết kiệm chi phí hay rút ngắn thời gian sản xuất, mà quan trọng hơn, đã trở thành người đồng sáng tạo cùng nghệ sĩ, giúp tác phẩm Việt chạm sâu vào trái tim khán giả.

Cơ hội lớn nhưng không ít thách thức

Tuy cơ hội rộng mở nhưng văn học nghệ thuật trong môi trường số cũng đối mặt nhiều rào cản hữu hình lẫn vô hình. Đáng chú ý nhất là tình trạng nhiễu loạn thông tin, đạo nhái, sao chép tác phẩm, hay việc sử dụng công nghệ thiếu kiểm soát khiến giá trị sáng tạo bị xem nhẹ. Không ít tác phẩm ra đời bằng công cụ số nhưng thiếu chiều sâu, chạy theo thị hiếu tức thời, khiến chất lượng nghệ thuật suy giảm.

Nhìn nhận về những thách thức, NSND Trần Quốc Chiêm - Chủ tịch Hội Liên hiệp văn học nghệ thuật Hà Nội thẳng thắn chỉ rõ, cùng với sự lan tỏa nhanh chóng của sản phẩm văn học nghệ thuật là nguy cơ nhiễu loạn giá trị, khi những nội dung dễ dãi, thiếu chuẩn mực, thậm chí phản văn hóa có thể phát tán với tốc độ lớn. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết đối với hệ thống quản lý, phê bình lý luận, cũng như bản lĩnh nghề nghiệp của đội ngũ văn nghệ sĩ trong việc kiến tạo môi trường văn hóa lành mạnh trên không gian số.

Đồng quan điểm, theo nhà văn Nguyễn Văn Học, chính đội ngũ văn nghệ sĩ phải nhập cuộc thật sự thông minh. Họ phải không ngại thử nghiệm giá trị mới, nhưng cũng không chấp nhận hòa tan mình vào tiện ích, kỹ xảo và những thứ không do mình tạo ra. Người nghệ sĩ, trong môi trường số vừa phải sử dụng thành thạo công cụ, vừa giữ được phong cách cá nhân, lập trường tư tưởng rõ ràng. Theo nhiều nhà nghiên cứu, công nghệ, cùng đó là quá trình chuyển đổi số phải trở thành “bệ phóng” cho phát triển văn hóa, chứ không phải là “bức tường kỹ thuật” cản trở hoặc làm mai một giá trị gốc.

Cùng với đó, cần hình thành chuỗi liên kết các khâu như: sáng tác – sản xuất – phân phối – truyền thông – thương mại trên môi trường số. Trong đó: Nhà nước xây dựng nền tảng dữ liệu, bản quyền, công cụ xác thực tác phẩm số; các doanh nghiệp công nghệ hợp tác với nhà văn, nhạc sĩ, họa sĩ để tạo ra sản phẩm mới…; Các đơn vị truyền thông hỗ trợ chiến lược lan tỏa, xây dựng thương hiệu tác giả. Tiếp theo, các thư viện, bảo tàng, nhà hát, đơn vị xuất bản cần số hóa tư liệu, tác phẩm, không gian trưng bày; ứng dụng vé điện tử, nền tảng livestream, tour ảo, bảo tàng 3D… Điều này giúp tác phẩm tiếp cận rộng hơn, đồng thời tạo thêm nguồn thu.

Muốn nghệ sĩ sống được bằng nghề, cần cơ chế quản lý bản quyền trong môi trường số hiệu quả: truy vết sao chép, định danh tác phẩm, theo dõi doanh thu kỹ thuật số, xử lý vi phạm nhanh chóng. Đây là điều kiện căn bản để các sản phẩm văn học, nghệ thuật có thể tham gia thị trường công nghiệp văn hoá một cách minh bạch và bền vững.

Còn đạo diễn, NSND Hà Bắc cho rằng, công nghệ chỉ là phương tiện. Điều làm nên giá trị đích thực vẫn là tâm hồn, nhân cách và bản lĩnh của người nghệ sĩ. Giữa bạt ngàn dữ liệu và hiệu ứng lung linh, văn nghệ sĩ chính là người quyết định tác phẩm chỉ là sản phẩm công nghiệp hay là một tác phẩm nghệ thuật thật sự lay động lòng người.

Như vậy, vấn đề phát triển văn học, nghệ thuật trong môi trường số đòi hỏi sự kết hợp nhịp nhàng giữa đổi mới và gìn giữ. Công nghệ cần được nhìn nhận là công cụ để nâng cánh sáng tạo chứ không thay thế giá trị cốt lõi của nghệ thuật. Khi nghệ sĩ giữ vững truyền thống, làm chủ công nghệ và có trách nhiệm với từng tác phẩm, văn học, nghệ thuật Việt Nam chắc chắn sẽ có đủ nội lực để bước xa trong thời đại số.