Công nghiệp văn hóa: Làm gì để bứt phá?

Những chuyển biến đáng kể

Công nghiệp văn hóa đang trở thành xu hướng và được xác định là thành phần quan trọng đóng góp vào sự tăng trưởng của đất nước. Mục tiêu tổng quát của "Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm năm 2045" là phát triển các ngành công nghiệp văn hóa trở thành ngành kinh tế quan trọng. Qua đó, góp phần quảng bá văn hóa Việt Nam và khẳng định thương hiệu, vị thế quốc gia trên trường quốc tế... Trong đó, hướng đến năm 2030, các ngành công nghiệp văn hóa đóng góp 7% GDP quốc gia.

Mục tiêu đó hoàn toàn khả thi. Nói vậy là bởi, như chúng ta đã thấy, năm 2024 đánh dấu sự chuyển biến mạnh mẽ về công nghiệp văn hóa từ chính sách đến thực tiễn. Đây là một năm mà ngành công nghiệp văn hóa chứng kiến sự bùng nổ ngoạn mục với hàng loạt sự kiện lớn như Liên hoan Phim Quốc tế Hà Nội; Tuần lễ Thiết kế - Sáng tạo Hà Nội; concert của các chương trình “Anh trai vượt ngàn chông gai”, “Anh trai say hi”; chương trình Jazz quốc tế lần thứ 1… đã tạo được hiệu ứng tích cực. Bên cạnh đó, những lễ hội du lịch văn hóa như Lễ hội Áo dài, Festival Pháo hoa Đà Nẵng thu hút hàng triệu du khách trong và ngoài nước.

Cùng với đó, điện ảnh và âm nhạc tiếp tục khẳng định vị thế khi nhiều bộ phim đạt doanh thu hàng trăm tỷ đồng và các concert âm nhạc nhanh chóng “cháy vé” ngay sau khi mở bán. Đại diện Box Office Vietnam cho rằng tổng doanh thu phòng vé năm 2024 cao nhất từ trước tới nay. Còn Ban tổ chức của show “Anh trai say hi” cho biết, sau 2 đêm diễn đón hơn 100.000 người tham dự và hưởng ứng nồng nhiệt. Con số này đã phá vỡ tất cả kỷ lục concert tại Việt Nam, kể cả show diễn của BlackPink tại Hà Nội (tháng 10/2023, với hơn 30.000 khán giả mỗi đêm).

Bên cạnh nguồn thu tiền vé là một nguồn thu lớn về quảng cáo khi "Anh trai say hi" được phát sóng trên kênh truyền hình HTV2 còn "Anh trai vượt ngàn chông gai" được phát trên khung giờ vàng của VTV3. Ngoài ra, việc phát hành các video ca nhạc trên các kênh như Youtube, Spotify, Apple Music… sau các đêm công diễn cũng góp phần tăng nguồn thu cho nhà sản xuất.

Bên cạnh những sự kiện lớn, các mini show và những buổi biểu diễn của nghệ sĩ độc lập như ca sĩ Tùng Dương, Mỹ Tâm, Hà Anh Tuấn, Uyên Linh, Anh Quân Idol... cũng thu hút sự quan tâm đặc biệt của giới trẻ.

Nhìn một cách tổng thể, trong lĩnh vực công nghiệp văn hóa, sự thành công của những show diễn lớn và bứt phá doanh thu phòng vé của phim Việt trong năm 2024 chính là những dấu hiệu khởi sắc rất đáng mừng. Những thành công đó đã tạo ra sự chuyển biến đáng kể trong nhận thức về vai trò của các ngành công nghiệp văn hóa đối với phát triển bền vững tại Việt Nam.

Từ lĩnh vực phi lợi nhuận, đến nay văn hóa được đánh giá là động lực quan trọng thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, nhất là khi Việt Nam đang sở hữu nhiều lợi thế để phát triển công nghiệp văn hóa, đặc biệt là ngành biểu diễn.

Tăng cường sức mạnh mềm

Nhà nghiên cứu văn hóa Ngô Hương Giang cho biết,công nghiệp văn hóa hiện nay có thể xem là lĩnh vực mới nổi, mũi nhọn, đóng góp trực tiếp vào sự tăng trưởng kinh tế của đất nước. Ở một số nước châu Á như Trung Quốc, Hàn Quốc công nghiệp văn hóa là nguồn thu chính, là động lực để tăng trưởng GDP. Tại Việt Nam, 5 năm gần đây, công nghiệp văn hóa dù xuất hiện muộn, chưa thành hệ thống, song đã có bước chuyển mình mạnh mẽ, một số sản phẩm âm nhạc mang dấu ấn tăng trưởng và trở thành xu hướng thời đại được nhiều khán giả, tổ chức quan tâm như: Show diễn thực cảnh “Tinh hoa Bắc bộ”, “Anh trai vượt ngàn chông gai”, “Anh trai say hi”...

“Bên cạnh việc đóng góp trực tiếp vào tăng trưởng kinh tế, thì công nghiệp văn hóa góp phần thay đổi tư duy, góc nhìn của những người làm văn hóa. Văn hóa không chỉ là phục dựng, tái hiện những giá trị xưa, mà văn hóa còn cần có đời sống mới, sinh động, thông qua việc áp dụng công nghệ hiện đại” – ông Giang chia sẻ.

PGS. TS Bùi Hoài Sơn - Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội cho rằng, nếu Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025-2035 được triển khai ngay trong năm 2025, đây sẽ là cơ hội lớn để Việt Nam nâng cao sức mạnh mềm, tạo động lực cho các ngành công nghiệp văn hóa phát triển, từ đó lan tỏa, tác động tích cực đến nhiều lĩnh vực khác. Đồng thời, đầu tư vào văn hóa cũng chính là đầu tư vào con người, tạo nền tảng cho một xã hội phát triển hài hòa, giàu bản sắc và có khả năng thích ứng với những thách thức mới.

Cũng theo ông Sơn, nếu chương trình được triển khai một cách đồng bộ, có chiến lược rõ ràng, và huy động được sự tham gia của cả khu vực công và tư, thì văn hóa sẽ thực sự trở thành một động lực quan trọng của nền kinh tế, góp phần hiện thực hóa mục tiêu tăng trưởng mà Quốc hội đã đề ra.

Cùng nhìn nhận về vấn đề này, TS Phạm Việt Long - nguyên Chủ tịch Hội đồng Quản lý Viện Nghiên cứu văn hóa và phát triển nhận định, phát triển văn hóa có thể tạo ra hiệu ứng lan tỏa, thúc đẩy các ngành kinh tế khác như du lịch, dịch vụ và công nghiệp sáng tạo. Đây là những lĩnh vực có tiềm năng lớn và đóng góp không nhỏ vào sự phát triển bền vững của nền kinh tế.

“Công nghiệp văn hóa giúp giảm sự phụ thuộc vào các ngành công nghiệp truyền thống, từ đó làm cho nền kinh tế trở nên đa dạng và bền vững hơn. Ngành công nghiệp văn hóa tạo ra nhiều cơ hội việc làm mới trong các lĩnh vực như nghệ thuật, truyền thông, giải trí và du lịch văn hóa, từ đó giảm tỷ lệ thất nghiệp và nâng cao mức sống của người dân. Còn các di sản văn hóa, lễ hội và sự kiện văn hóa thu hút du khách trong và ngoài nước, góp phần tăng doanh thu cho ngành du lịch và dịch vụ liên quan” - ông Long nói.

Theo ông Long, việc đầu tư và phát triển công nghiệp văn hóa là một hướng đi đúng đắn và cần thiết để đạt được mục tiêu tăng trưởng kinh tế trong năm 2025.

Cần sớm khơi thông rào cản

Mặc dù có tiềm năng lớn cho sự phát triển kinh tế nhưng ý kiến của nhiều chuyên gia cho rằng hiện nay vẫn còn nhiều rào cản về cơ chế, chính sách, nguồn lực... khiến ngành công nghiệp văn hóa chưa phát huy hết vai trò trong nền kinh tế. Trong đó, khung pháp lý và chính sách phát triển công nghiệp văn hóa chưa đồng bộ, chưa theo kịp thực tiễn là một trong những điểm nghẽn lớn nhất.

Bên cạnh đó, nguồn nhân lực chất lượng cao cho ngành công nghiệp văn hóa còn thiếu và chưa được đào tạo bài bản. Ngoài ra, đầu tư cho văn hóa vẫn chưa tương xứng với tiềm năng của ngành. Nhiều dự án, chương trình phát triển văn hóa vẫn phụ thuộc vào ngân sách nhà nước, trong khi khu vực tư nhân chưa thực sự được khuyến khích tham gia mạnh mẽ.

Một số ý kiến cho rằng, hiện tại lĩnh vực văn hóa vẫn chưa được ưu đãi về thuế để thu hút doanh nghiệp đầu tư. Thêm vào đó, Luật Thuế giá trị gia tăng (sửa đổi) đã được Quốc hội khóa XV thông qua tại kỳ họp thứ 8, trong đó đã bỏ quy định các hàng hóa, dịch vụ của hoạt động văn hóa, triển lãm, thể dục, thể thao, biểu diễn nghệ thuật, sản xuất phim, nhập khẩu, phát hành phim và chiếu phim được hưởng thuế suất giá trị gia tăng ưu đãi 5% trước đây, thay vào đó là chịu thuế suất 10% theo mức thuế chung. Đây là những khó khăn trong việc khuyến khích các nhà đầu tư tham gia.

Theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, nếu giải quyết được những điểm nghẽn, văn hóa không chỉ là một lĩnh vực cần bảo tồn mà sẽ trở thành một ngành kinh tế quan trọng, góp phần thúc đẩy tăng trưởng, tạo việc làm và nâng cao vị thế của Việt Nam trên bản đồ văn hóa thế giới. Điều quan trọng là chúng ta cần sự đổi mới, một cách tiếp cận chiến lược để văn hóa thực sự trở thành nguồn lực phát triển, thay vì chỉ được xem là một lĩnh vực hỗ trợ.

Cùng quan điểm, TS Phạm Việt Long cho rằng, để văn hóa có thể phát huy tối đa tiềm năng, trở thành động lực mạnh mẽ đóng góp vào sự tăng trưởng kinh tế, cần phải tăng cường đầu tư vào hạ tầng văn hóa như nhà hát, bảo tàng, trung tâm văn hóa, và công nghệ số để hỗ trợ sự phát triển và tiếp cận của cộng đồng. Xây dựng và triển khai các chính sách hỗ trợ cụ thể cho các ngành công nghiệp văn hóa, bao gồm các cơ chế tài chính, thuế và khuyến khích đầu tư.

“Cùng với đó, tăng cường các biện pháp bảo vệ bản quyền để khuyến khích sáng tạo và bảo vệ quyền lợi của các nghệ sĩ và nhà sáng tạo. Thúc đẩy hợp tác quốc tế trong lĩnh vực văn hóa, mở rộng các chương trình trao đổi văn hóa và hợp tác nghệ thuật với các quốc gia khác. Có chiến lược phát triển dài hạn cho các ngành công nghiệp văn hóa, đảm bảo rằng văn hóa là một phần quan trọng trong kế hoạch phát triển kinh tế…” - ông Long bày tỏ.

Còn theo PGS. TS Nguyễn Thị Thu Phương - Viện trưởng Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam, công nghiệp văn hóa trong kỷ nguyên mới cần phải có sự phát triển mạnh hơn giai đoạn trước. Muốn thực hiện được điều này cần phải cụ thể hóa những mục tiêu đã được nêu ra trong "Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2030 tầm nhìn đến năm 2045". Bên cạnh đó, đòi hỏi phải có sự thay đổi hay cải cách về thể chế pháp luật liên quan đến việc phát triển công nghiệp văn hóa, như vấn đề tài chính, đầu tư cho văn hóa, lao động và nguồn nhân lực văn hóa, thuế sản phẩm và dịch vụ văn hóa, phát triển doanh nghiệp văn hóa...

“Trước mắt cần có chính sách ưu đãi về thuế thu nhập doanh nghiệp, ưu đãi về tiền thuê đất cho những doanh nghiệp văn hóa để tạo điều kiện thu hút vốn đầu tư và các nguồn lực đa dạng từ xã hội cho lĩnh vực văn hóa. Đồng thời đầu tư phát triển, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực; giáo dục và đào tạo chuyên sâu trong các lĩnh vực như bảo tồn di sản, nghệ thuật, truyền thông văn hóa... để tạo ra một thế hệ chuyên gia có năng lực đóng góp vào việc phát triển văn hóa quốc gia” - bà Phương nói.

Cũng theo PGS.TS Nguyễn Thị Thu Phương, sự đầu tư và hỗ trợ từ phía Nhà nước, không chỉ về nguồn lực tài chính mà còn là những biện pháp khuyến khích tinh thần sáng tạo, bảo trợ nghệ sĩ và tạo điều kiện để những tài năng văn hóa, nghệ thuật phát huy tối đa khả năng của mình.

Khi rào cản được khơi thông, văn hóa sẽ phát triển nhanh, mạnh

GS.TS Từ Thị Loan - Chủ tịch Hội đồng Khoa học và Đào tạo, Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam khẳng định, văn hóa không chỉ là nền tảng tinh thần của xã hội mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy kinh tế phát triển bền vững. Trước hết, văn hóa là động lực phát triển ngành công nghiệp văn hóa và sáng tạo như điện ảnh, âm nhạc, thời trang và du lịch văn hóa. Những ngành này không chỉ tạo ra nguồn thu lớn mà còn quảng bá hình ảnh quốc gia, như cách Hàn Quốc đã sử dụng làn sóng K-pop để thúc đẩy kinh tế và du lịch.

Ngoài ra, văn hóa còn góp phần xây dựng thương hiệu quốc gia, tạo ra lợi thế cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Một quốc gia có bản sắc văn hóa độc đáo sẽ thu hút sự quan tâm của nhà đầu tư và khách hàng quốc tế, như Nhật Bản và Ý đã thành công khi kết hợp văn hóa truyền thống với sự sáng tạo hiện đại.

Tuy nhiên, để văn hóa thực sự trở thành động lực phát triển kinh tế, cần khơi thông một số rào cản. Hiện nay, Việt Nam còn thiếu các chính sách đồng bộ, cơ chế thông thoáng và chiến lược dài hạn cho ngành công nghiệp văn hóa. Chất lượng nguồn nhân lực chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn, cơ sở hạ tầng và ứng dụng công nghệ còn hạn chế.

Bên cạnh đó, việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ chưa hiệu quả và thị trường tiêu thụ sản phẩm văn hóa nội địa còn yếu. Để vượt qua những thách thức này, cần xây dựng chính sách nhất quán, đầu tư mạnh mẽ vào cơ sở hạ tầng văn hóa, cải thiện chất lượng đào tạo và thúc đẩy tinh thần sáng tạo.

Khi các rào cản được khơi thông, văn hóa sẽ phát huy tối đa vai trò của mình, góp phần phát triển kinh tế bền vững, tôi tin là như vậy.

Cần thông thoáng hơn trong các khâu xét duyệt đầu tư vốn

Để văn hóa thực sự là một trong những động lực mạnh mẽ, đóng góp vào sự bứt phá của kinh tế, nhà nghiên cứu văn hóa Ngô Hương Giang cho rằng, cần tháo gỡ các rào cản về cơ chế hành chính đối với các sản phẩm văn hóa. Hiện nay chúng ta có quá nhiều khâu hành chính, chức năng trong việc xét duyệt, cấp phép sản xuất, biểu diễn cho các hoạt động văn hóa. Nhiều sản phẩm văn hóa được các doanh nghiệp đầu tư đến cả chục tỷ, thậm chí cả trăm tỷ nhưng phải "đắp chiếu" nhiều năm, do là không vượt qua được khâu xét duyệt các cấp.

Vì vậy tháo gỡ cơ chế xét duyệt cho các sản phẩm văn hóa chính là một trong những động lực để các sản phẩm văn hóa ra đời, phục vụ công chúng.

Cùng với đó là tháo gỡ về vốn. Văn hóa là lĩnh vực đặc thù, giá trị tăng trưởng cần phải có thời gian, chính vì vậy việc đầu tư vốn cho công nghiệp văn hóa được xem là bước mang tính quyết định. Hiện nay mặc dù Nhà nước đã quan tâm đầu tư cho phát triển văn hóa, song để sản phẩm văn hóa thực sự trở thành hệ thống có tính thị trường, thì cần có sự chung tay của toàn xã hội, trong đó đặc biệt là doanh nghiệp.

Vì vậy cần có cơ chế đặc thù, thông thoáng trong các khâu xét duyệt đầu tư vốn, để nhà nước và nhân dân cùng làm, cùng tạo ra những sản phẩm văn hoá hiện đại, vươn mình ra thế giới và khu vực.

Cần nghiên cứu xu hướng văn hóa mở. Công nghiệp văn hóa thực sự chỉ có được khi chúng ta mở cửa ra thế giới và ngược lại, sẵn sàng tiếp nhận các xu hướng công nghiệp văn hóa mới, phù hợp với Việt Nam. Việc giao thoa, tiếp biến văn hóa này đòi hỏi khâu quản lý văn hóa cần linh hoạt, để hòa nhập nhưng không hòa tan, và cũng không để mất đi cơ hội phát triển.