Cứu trợ khẩn cấp sau thiên tai: Từ tấm lòng thiện nguyện đến quy trình chuyên nghiệp, hiệu quả

Cứu trợ không chỉ là tấm lòng

Hội thảo đã tạo diễn đàn thẳng thắn để các chuyên gia, nhà hảo tâm và cơ quan báo chí cùng chia sẻ kinh nghiệm, đóng góp ý kiến nhằm hướng tới chuẩn mực mới cho công tác cứu trợ.

Tại hội thảo các đại biểu đều cho rằng, cứu trợ không còn là câu chuyện “ai có gì góp nấy” một cách tự phát, mà cần được đặt trong một cấu trúc rõ ràng, có sự phối hợp giữa báo chí, các tổ chức xã hội, doanh nghiệp và chính quyền địa phương.

Từ thực tiễn triển khai nhiều đợt cứu trợ lớn, bà Đặng Thị Kim Oanh - Tổng Giám đốc Tập đoàn Kim Oanh, người sáng lập Quỹ Khởi sự Từ Tâm nhấn mạnh: “Điều quan trọng nhất để hoạt động thiện nguyện đi đường dài không nằm ở truyền thông rầm rộ, mà ở những con người đồng hành. Đó là những người sẵn sàng cùng đi, cùng làm và cùng chịu trách nhiệm đến cùng cho mỗi chương trình. Chúng tôi rất biết ơn những đơn vị đã cùng nhau lên rừng xuống biển, không ngại khó, ngại khổ để đến được những nơi cần giúp nhất”, bà Kim Oanh chia sẻ.

Theo bà Đặng Thị Kim Oanh, làm thiện nguyện trong bối cảnh hiện nay chịu áp lực không nhỏ từ môi trường thông tin nhiễu loạn. Chỉ một vài hình ảnh tiêu cực cũng có thể khiến xã hội dè dặt, mất niềm tin, trong khi rất nhiều người đang làm việc nghiêm túc và tử tế. Cách duy nhất để vượt qua, theo bà Kim Oanh chính là làm đúng và minh bạch.

“Chúng tôi không làm màu. Làm thiện nguyện là làm bằng tâm. Có lúc rất vất vả, có lúc phải vay mượn tiền để đi cứu trợ kịp thời, nhưng nếu thấy người ta đang quá khổ thì mình không đành lòng đứng ngoài”, bà Oanh nói.

Bà Đặng Thị Kim Oanh thông tin thêm, trong nhiều đợt thiên tai, chỉ trong vài ngày, quỹ đã vận chuyển hàng trăm tấn gạo và nhu yếu phẩm đến vùng bị nạn. Có những chuyến đi kéo dài gần 20 tiếng, đến nơi không điện, không nước, không nhà cửa, nhưng ưu tiên duy nhất vẫn là làm sao hỗ trợ được nhanh nhất.

Với bà Kim Oanh, thiện nguyện không chỉ dừng ở cứu trợ ngắn hạn mà còn là hành trình dài hơi, tập trung vào những lĩnh vực khó, đặc biệt là trẻ em – thông qua giáo dục, đào tạo và chữa lành để các em có thể tự đứng vững sau thiên tai.

Những đợt lũ lớn vừa qua cho thấy, tinh thần tương thân, tương ái của người Việt Nam luôn mạnh mẽ, nhưng nếu thiếu điều phối và quy trình thống nhất sẽ không hiệu quả. Chính vì vậy, hội thảo đã thống nhất một thông điệp xuyên suốt: cứu trợ khẩn cấp phải được đo lường bằng bốn tiêu chí cốt lõi – nhanh, đúng đối tượng, trúng nhu cầu và minh bạch.

Những bài học từ thực tiễn cứu trợ

Dưới góc nhìn của người nhiều năm trực tiếp tham gia các hoạt động cứu trợ, nhà báo Nguyễn Đức Liên – Cố vấn Truyền thông Tập đoàn Kim Oanh, Chủ tịch Danh dự Quỹ Khởi sự Từ Tâm cho rằng, cứu trợ khẩn cấp là một trong những công việc áp lực nhất. Chỉ cần chậm trễ, sai nhu cầu hoặc thiếu tổ chức, nguồn lực dù lớn đến đâu cũng có thể trở nên kém hiệu quả.

Ông Liên nhận định, khó khăn lớn nhất trong cứu trợ là sự chồng lấn giữa các đoàn. Có những xã bị dồn quá nhiều đoàn cứu trợ, hàng hóa ùn ứ, kẹt xe, phát tại chỗ dẫn đến chen lấn, trong khi nhiều thôn, xã xa hơn lại không có đoàn nào tiếp cận. “Nếu làm tự phát, không thông qua chính quyền và Mặt trận Tổ quốc tại địa phương, rất dễ rơi vào tình trạng nơi thừa, nơi thiếu”, ông Liên nhấn mạnh.

Một bất cập khác là hàng hóa không phù hợp nhu cầu thực tế. Trong những ngày đầu sau thiên tai, người dân cần nhất là gạo, nước uống, thực phẩm, tiền mặt và các vật dụng thiết yếu. Tuy nhiên, quần áo cũ hay mì gói kéo dài nhiều ngày thường bị tồn đọng. Có những vật dụng rất tế nhị nhưng cực kỳ cần, như băng vệ sinh, nước sạch, dụng cụ lọc nước, nếu không khảo sát kỹ sẽ dễ bị bỏ sót.

Công tác phát quà cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro nếu thiếu kỷ luật. Quỹ Khởi sự Từ Tâm kiên quyết áp dụng nguyên tắc phát phiếu, xếp hàng, trao tận tay, kể cả phải chờ đợi lâu. “Thà chậm còn hơn sai”, ông Liên nói, bởi chỉ khi hàng và tiền đến đúng đối tượng, cứu trợ mới thực sự có ý nghĩa.

Từ góc độ báo chí đồng hành, bà Phạm Thị Vân Anh - Phó Tổng Biên tập Báo Phụ nữ TP Hồ Chí Minh cho biết, điều khiến bà xúc động không chỉ là ý nghĩa của các chương trình cứu trợ, mà còn là sự phối hợp ngày càng chặt chẽ giữa báo chí, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội. Ngay từ những ngày đầu lũ lụt, khi có lời kêu gọi từ lãnh đạo Ủy ban MTTQ Việt Nam TP Hồ Chí Minh, Báo Phụ nữ đã xác định phải nhập cuộc.

Không dừng ở giai đoạn khẩn cấp, Báo Phụ nữ TP Hồ Chí Minh tiếp tục triển khai các chương trình hỗ trợ dài hơi như “Áo mới cho em đến trường sau lũ”, sửa chữa trường học, tập trung vào phụ nữ, trẻ em và người cao tuổi. Từ thực tiễn đó, bà Vân Anh cho rằng cứu trợ trong thời gian tới cần được thực hiện thông qua các tổ chức chính trị - xã hội, báo chí và chính quyền địa phương, thay vì làm tự phát.

Ông Huỳnh Thanh Đông – Trưởng bộ phận từ thiện xã hội Ban Công tác bạn đọ, Báo Thanh Niên cho rằng, trong tình huống khẩn cấp, những người cứu trợ từ nơi khác đến không thể am hiểu địa bàn hoặc khu vực cần cứu trợ nên địa phương cần bố trí lực lượng cung cấp sơ đồ cứu trợ để hướng dẫn phân bổ hàng.

Ngoài ra, địa phương cần cung cấp thông tin về nhu cầu hàng của từng đối tượng, từng khu vực địa phương, để các bên tổ chức vận động biết nhằm vận động, chuyển hàng, tránh việc nơi thừa nơi thiếu, thậm chí là hàng hoá cứu trợ không dùng được do không đúng nhu cầu.

Theo ông Đông, quan sát từ nhiều năm nay, khi xảy ra tình huống khẩn cấp, nhiều địa phương chưa tổ chức được các đầu mối lớn nhận hàng cứu trợ. Ông Đông đề nghị, cần có nơi tiếp nhận, tập kết hàng hoá, sau đó dùng các xe nhỏ, xe thô sơ chở đến các khu vực ngõ hẻm, vùng xa, vùng sâu - nơi mà phương tiện lớn không thể vào, để phân phát cho bà con. “Nếu làm được như vậy, chắc chắn công tác cứu trợ của chúng ta sẽ trở nên chuyên nghiệp, hiệu quả hơn rất nhiều”, ông Đông khẳng định.

Chuẩn hóa quy trình, số hóa điều phối để nâng cao hiệu quả cứu trợ

Từ những bài học thực tiễn, ông Nguyễn Đức Liên cho biết Quỹ Khởi sự Từ Tâm đã xây dựng mô hình 7 bước triển khai cứu trợ, bắt đầu từ tiếp nhận thông tin chính thống, khảo sát thực địa, lập phương án, chủ động nguồn lực, tổ chức vận chuyển, triển khai có phối hợp và công khai minh bạch sau cứu trợ.

Theo ông Nguyễn Đức Liên, minh bạch không chỉ tạo niềm tin xã hội mà còn là yêu cầu bắt buộc. “Mang hàng trăm tấn gạo, hàng tỷ đồng đi cứu trợ mà không có chứng từ, hình ảnh, báo cáo thì rất khó giải trình”, ông nói. Quan trọng hơn, cứu trợ không dừng lại ở hỗ trợ khẩn cấp mà cần hướng tới tái thiết, giúp người dân đứng dậy sau thiên tai.

Ở góc độ quản lý và kết nối nguồn lực, ông Nguyễn Phú Đức - Giám đốc Quỹ Khởi Sự Từ Tâm khẳng định, hoạt động từ thiện hiệu quả không chỉ đến từ tấm lòng, mà phải dựa trên quy trình khoa học, minh bạch và sự phối hợp chặt chẽ.

“Chúng tôi mong muốn góp phần tạo nên một nền tảng hợp tác mới, nơi các cơ quan chức năng, truyền thông và tổ chức xã hội có thể phối hợp nhịp nhàng hơn trong ứng phó sau thiên tai”, ông Đức bày tỏ.

Đánh giá cao ý nghĩa của hội thảo, ông Võ Văn Thiện - nguyên Ủy viên Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam, Trưởng Ban Công tác phía Nam nhận định, chủ đề hội thảo này mang y nghĩa thiết thực, phản ánh mối quan tâm ngày càng lớn của xã hội đối với công tác cứu trợ trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

Ông Thiện đề nghị, cần chuyển từ cứu trợ tự phát sang “tự nguyện có điều phối”, kết nối với chính quyền, Mặt trận Tổ quốc, Hội Chữ thập đỏ và có sự giám sát cộng đồng. Theo ông Thiện, cứu trợ tự phát không phải là điều cần loại bỏ, mà là nguồn lực xã hội cần được dẫn dắt. Xu hướng phù hợp nhất hiện nay là tự nguyện, có chuẩn mực, nhanh nhạy nhưng an toàn và minh bạch.

Nhà báo Chu Ninh – Trưởng Ban Đại diện Báo Đại đoàn kết tại TP Hồ Chí Minh cho rằng, hoạt động cứu trợ trong tình huống khẩn cấp rất cần một cơ chế điều phối thống nhất, cần có đầu mối cung cấp đầy đủ thông tin về địa điểm, nhu cầu thiết yếu, mức độ thiệt hại tại từng khu vực để tránh trùng lặp, dàn trải nguồn lực.

Nhà báo Chu Ninh cũng cho rằng, không nên “hành chính hóa hoạt động cứu trợ” nhưng cần cơ chế phù hợp nhằm phát huy sự đóng góp của cộng đồng ở khắp mọi nơi.

"Sự điều phối là cần thiết để đảm bảo hiệu quả, bảo đảm cứu trợ đúng lúc, đúng đối tượng, đúng nhu cầu thiết yếu người dân cần, minh bạch và an toàn. Do đó, cần có nguồn thông tin chính xác, đáng tin cậy và thậm chí cần “một trung tâm điều phối” khi thiên tai xảy ra nghiêm trọng trên diện rộng để dòng hỗ trợ đến đúng nơi, đúng thời điểm, hạn chế rủi ro cho cả người đi cứu trợ và người được cứu trợ", ông Chu Ninh nhấn mạnh.

Theo nhà báo Chu Ninh, vai trò của lực lượng tại chỗ không chỉ nắm rõ địa bàn, mà còn có cần bảo đảm kỹ năng và phương tiện cứu trợ phù hợp.

Từ chia sẻ thực tế của các cá nhân, tổ chức tham gia hoạt động cứu trợ, nhà báo Chu Ninh, Trưởng Ban diện Báo Đại đoàn kết tại TP Hồ Chí Minh cho rằng cần đề xuất xây dựng một bộ quy trình cứu trợ khẩn cấp thống nhất khi xảy ra thiên tai.

Bên cạnh đó, kiến nghị nghiên cứu xây dựng một ứng dụng từ thiện xã hội cấp quốc gia do MTTQ hoặc Hội Chữ thập đỏ quản lý, nhằm cập nhật thông tin, điều phối cứu trợ, tạo điều kiện để người dân trong và ngoài nước tham gia thiện nguyện dưới sự quản lý, giám sát của cơ quan có trách nhiệm.

Thay mặt Ban Tổ chức, nhà báo Chu Ninh, Trưởng Ban Đại diện Báo Đại đoàn kết tại TP Hồ Chí Minh bày tỏ lời cảm ơn tới các cá nhân, tổ chức tâm huyết với hoạt động thiện nguyện đã đồng hành, chia sẻ tại chương trình hội thảo, cùng lan tỏa thông tin, góp phần giúp cộng đồng nhận diện rõ hơn những bất cập, khó khăn trong hoạt động cứu trợ khẩn cấp để cùng rút kinh nghiệm, góp phần hoàn thiện cơ chế để công tác cứu trợ đạt hiệu quả tối đa trong trường hợp đất nước xảy ra thiên tai.