Đồng bằng sông Cửu Long: Sạt lở bủa vây

Sạt lở hàng loạt bờ sông

Hơn 1 tháng qua, các địa phương tại ĐBSCL ghi nhận hàng chục vụ sạt lở bờ sông, khiến nhiều căn nhà bị nhấn chìm, công trình giao thông bị chia cắt.

Tại TP Cần Thơ, từ đầu tháng 4 đến nay, nhiều điểm sạt lở nghiêm trọng xuất hiện trên các tuyến sông ở quận Bình Thủy và các huyện Thới Lai, Phong Điền làm hư hỏng đường giao thông, ảnh hưởng đến nhà cửa, tài sản của người dân.

Gần đây nhất, vào lúc 2 giờ ngày 20/5, tại sông Ô Môn, ấp Thới Phước 1, xã Tân Thạnh xảy ra sạt lở, sụp lún với chiều dài 55m, ăn sâu vào bờ 8m và có nguy cơ tiếp tục sạt lở thêm một đoạn dài 50m. Vụ sạt lở làm tuyến đường bê tông rộng 4m bị sụp xuống sông, gây chia cắt giao thông qua khu vực này.

Tại huyện Phong Điền, rạng sáng 8/5, 7 căn nhà thuộc ấp Mỹ Phước, xã Mỹ Khánh bất ngờ nứt toác, chìm xuống sông Cần Thơ. Thiệt hại ước tính ban đầu khoảng 10 tỷ đồng.

“Khoảng 2 giờ sáng, con gái tôi nghe tiếng kêu răng rắc ngoài cửa, nền nhà rung mạnh nên đánh thức cả nhà. Lúc này tôi kiểm tra thì thấy tường nhà nứt nên hô hoán, cả nhà chạy thoát ra khỏi nhà. Ngay sau đó, căn nhà phía sau đổ sụp xuống sông” - bà Đỗ Thị Hồng (57 tuổi) nói.

Trong khi đó, theo Ban Chỉ huy Phòng, chống thiên tai và Tìm kiếm cứu nạn tỉnh Hậu Giang, tính từ đầu năm đến nay, địa phương xảy ra 23 điểm sạt lở, với tổng chiều dài sạt lở hơn 500m; diện tích mất đất hơn 2.500m2.

Theo Đài Khí tượng - Thủy văn tỉnh Hậu Giang, những ngày gần đây, mực nước chân triều ở mức thấp, tốc độ dòng chảy mạnh, các trận mưa chuyển mùa đã sinh dòng chảy mặt và kết hợp với đất ở bờ sông, kênh đang tơi xốp, nứt, nẻ. Từ đó khả năng sạt lở bờ sông, kênh, rạch đang ở mức độ cao. Địa phương có nguy cơ cao xảy ra sạt lở là huyện Châu Thành, TP Ngã Bảy và huyện Châu Thành A.

Còn tại Cà Mau, trong vòng 10 ngày qua, tại khu vực chợ Nhà Lồng (ấp Kinh 17, xã Tam Giang, huyện Năm Căn) xảy ra 2 vụ sạt lở, khiến 6 hộ dân bị ảnh hưởng, thiệt hại tài sản khoảng 240 triệu đồng.

Có thể cảnh báo sớm sạt lở

Các chuyên gia nhận định, theo quy luật tự nhiên, sạt lở diễn ra vào cuối mùa khô.

“Bờ sông trước đó bị đứt chân kiểu hàm ếch một cách âm thầm mà bên trên không hề hay biết. Cuối mùa khô, mực nước sông thấp, bờ rất cao, rất nặng, bờ phía trên chịu áp lực qua một mùa khô dài, cho nên cuối mùa khô sẽ liên tiếp xảy ra sạt lở. Đó là nói theo mùa còn theo diễn tiến chung thì sạt lở ở đồng bằng sẽ còn diễn ra thêm hàng chục năm nữa. Bởi vì nguyên nhân còn đó thì hậu quả còn tiếp diễn” - ông Nguyễn Hữu Thiện - người có nhiều nghiên cứu về hệ sinh thái ĐBSCL nói.

Theo ông Thiện, có 2 nguyên nhân chính dẫn đến sạt lở ở ĐBSCL là do lòng sông thiếu phù sa và thiếu cát. Và việc sông thiếu cát và thiếu phù sa xảy ra do tác động của thủy điện và do ảnh hưởng từ tình trạng khai thác cát dọc sông Mekong.

“Thiếu phù sa làm cho nước “đói”. Nước “đói” thì phải “ăn” vào bờ, “ăn” vào đáy sông. Thiếu cát làm cho lòng sông bị sâu hơn. Điều này đồng nghĩa với bờ sông cao hơn, nặng hơn và mái dốc dẫn đến bờ sông dễ trượt xuống.

Các nghiên cứu cũng chỉ ra, hiện nay sông Tiền, sông Hậu sâu hơn 3 đến 4m so với thời điểm cách đây khoảng 20-30 năm. Đây là 2 con sông chính ở ĐBSCL. Khi mà đáy sông chính sâu nó sẽ rút đáy của sông nhánh ra. Các con sông nhánh lại tiếp tục rút đáy các nhánh của nó. Từ đó, sạt lở lan tỏa khắp nơi. Kết luận, không phải khai thác cát ở nơi nào thì sạt lở ở nơi đó mà khai thác cát làm ảnh hưởng cả một hệ thống sông” - ông Thiện phân tích.

Nói về giải pháp ứng phó, ông Thiện cho rằng, xây kè chống sạt lở là biện pháp bất đắc dĩ phải làm ở những nơi xung yếu, không thể nào không bảo vệ. Tuy nhiên, không nên làm kè tràn lan.

“Biện pháp kè không đảm bảo an toàn tuyệt đối và rất là tốn kém. Chỉ có những nơi nào buộc phải bảo vệ thì mới nên làm kè bảo vệ nhưng chúng ta không nên làm một cách tràn lan. Bởi, thứ nhất kè có tuổi thọ, thứ 2 làm kè sẽ chống lại tự nhiên, thứ 3 khi làm kè sẽ làm sạt lở ở nơi khác. Dòng sông phải cân bằng, khi điểm này quá kiên cố thì nó sẽ tấn công điểm khác để cân bằng” - ông Thiện cho hay, đồng thời thông tin thêm, tình trạng kè bị sụp đổ đã xảy ra nhiều nơi. Như kè ở chợ Bình Thành, huyện Thanh Bình, tỉnh Đồng Tháp đã sạt 5 lần. Cho nên nếu chúng ta cứ làm kè thì không bao giờ đủ tiền để chạy theo sạt lở.

“Chúng ta nên sử dụng tiền làm kè để thực hiện tái định cư và thiết lập, hỗ trợ sinh kế cho người dân” - ông Thiện đề xuất.

Theo ông Thiện, ngày nay với máy móc thiết bị hiện đại, cơ quan chức năng có thể dễ dàng siêu âm lòng sông hàng tháng để đưa ra các cảnh báo sớm và di dời người dân khi phát hiện nguy cơ sạt lở.

Cần sử dụng cát nhân tạo

PGS. TS Lê Anh Tuấn - Phó viện trưởng Viện Nghiên cứu biến đổi khí hậu, Đại học Cần Thơ cho biết, Chính phủ có ban hành Quyết định 957/QĐ-TTg ngày 6/7/2020 về phê duyệt “Đề án phòng, chống sạt lở bờ sông, bờ biển đến năm 2030”.

Quyết định phê duyệt Đề án này mang tầm quốc gia với 6 giải pháp chính: Rà soát, hoàn thiện chính sách, pháp luật liên quan đến công tác phòng, chống sạt lở bờ sông, bờ biển; Tổ chức điều tra cơ bản, xây dựng cơ sở dữ liệu, thiết kế quy hoạch; Triển khai thực hiện các giải pháp cấp bách trước mắt, giải pháp căn cơ lâu dài, các công trình, phi công trình để phòng, chống sạt lở; Khoa học công nghệ: Đẩy mạnh nghiên cứu, ứng dụng khoa học, công nghệ phục vụ phòng, chống sạt lở; Hợp tác quốc tế; và Huy động nguồn lực.

Tuy nhiên, theo ông Tuấn, các giải pháp này khó có thể ngăn chặn hoàn toàn nguy cơ sạt lở, cốt yếu là giảm thiểu và hạn chế thiệt hại vì nguyên nhân lớn nhất là nguồn cát và các chất trầm tích suy giảm từ thượng nguồn không thể kiểm soát và khống chế.

“Hiện nay, các công trình lớn như cầu đường, khu phức hợp các tòa nhà lớn, đê sông… có nhu cầu cát xây dựng và san lấp rất lớn, trong khi giá cát vẫn đều đặn tăng vì nguồn cung khan hiếm. Nhiều nơi san lấp phải sử dụng vật liệu rất yếu so với cát như đất bùn cát nạo vét, xỉ than, rác thải… Điều này làm công trình mau sụt lún và xuống cấp.

Việc nhập cát từ các nơi khác và sử dụng cát nhân tạo (đá núi, bê tông tháo dỡ công trình xay nhỏ,) thay thế cát cần phải tính đến cho dù chi phí cao hơn. Ngoài ra, trong công nghệ vật liệu xây dựng, phải tính đến giảm khối lượng sử dụng cát và xi măng như làm các tòa nhà, cầu bằng thép chịu lực, sử dụng vách nhôm, kính, nhựa tổng hợp… Kiên quyết không phê duyệt các dự án sân goft dùng cát san lấp (trung bình khoảng 1 triệu - 1,5 triệu m3 cát cho một sân goft 18 lỗ), vừa lãng phí cát vừa gây nguy cơ ô nhiễm hóa chất” - ông Tuấn nói và cho rằng các địa phương phải có bản đồ nguy cơ sạt lở. Việc quản lý sông rạch phải chặt chẽ hơn, không bố trí khu định cư mới gần bờ sông, từng bước giải tỏa các công trình và nhà cửa ven sông để hạn chế sạt lở. Các vùng có nguy cơ sạt lở phải hạn chế tốc độ tàu thuyền và cắm bảng cảnh báo.

“Nan giải nhất là hiện nay chưa có giải pháp và thương thảo kinh tế hữu hiệu để ngăn việc phát triển các công trình thủy điện ở thượng nguồn. Việc phối hợp với Ủy ban sông Mekong chỉ dừng lại ở mức theo dõi và thống kê khối lượng bùn cát. Bài toán khó này, cho đến nay, vẫn chưa có lời giải đáp ổn thỏa…” - PGS. TS Lê Anh Tuấn nhận định.

PGS. TS Lê Anh Tuấn - Phó viện trưởng Viện Nghiên cứu biến đổi khí hậu, Đại học Cần Thơ cho rằng, ngành thủy lợi cần nghiên cứu để có những đề xuất xây dựng công trình ổn định lòng dẫn ở các vị trí xung yếu về kinh tế và dân cư. Các vùng ven biển phải chọn lựa ưu tiên giải pháp trồng rừng ngập mặn, trồng cây giữ đất trước khi tìm kiếm các giải pháp công trình chống sạt lở hay ngăn ngừa hiện tượng sạt lở lan truyền. Các địa phương vùng ngập lũ nên giảm bớt diện tích đê bao cho vụ 3, mở nước đón lũ nhận phù sa, thay vì để dòng lũ xiết hơn về phía hạ lưu, tăng nguy cơ sạt lở.