Hiện đại hoá ngành thuốc lá: Xu thế trong tiến trình hội nhập và đổi mới công nghệ
Ngành thuốc lá Việt Nam đang từng bước hiện đại hóa thông qua đổi mới công nghệ, nâng cấp thiết bị và cải tiến quy trình chế biến nguyên liệu. Việc ứng dụng tự động hóa, tăng tỷ lệ sử dụng nguyên liệu đã qua xử lý, cùng hợp tác quốc tế giúp nâng cao năng lực cạnh tranh và giảm thiểu tác động môi trường.
Song song đó, ngành cũng chú trọng kiểm soát thị trường, chống buôn lậu và hướng tới phát triển các sản phẩm thuốc lá có kiểm soát, giảm thiểu tác hại – phù hợp với xu hướng vận động toàn cầu về sức khỏe cộng đồng. Đây là bước đi chiến lược nhằm gắn kết giữa phát triển kinh tế, cải cách thể chế và trách nhiệm xã hội.
Mục tiêu xây dựng các sản phẩm giảm tar (nhựa thuốc lá)
Chiến lược phát triển từ Tổng Công ty thuốc lá Việt Nam đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2030 - đã được Chính phủ phê duyệt năm 2024 - đặt mục tiêu phát triển ngành thuốc lá bền vững gắn với đổi mới công nghệ, hiện đại hóa máy móc trong sản xuất và chế biến thuốc lá có hiệu quả nhằm sản xuất những sản phẩm giảm thiểu tác hại, hạn chế ô nhiễm môi trường, hướng tới mục tiêu vì sức khỏe cộng đồng và tách nhiệm xã hội.
Mục tiêu trên thể hiện định hướng hiện đại hóa ngành thuốc lá theo hướng bền vững và có trách nhiệm. Đây không chỉ là bước đi kỹ thuật mà còn phản ánh sự thích ứng với xu thế toàn cầu về sức khỏe cộng đồng, đồng thời mở ra cơ hội nâng cao giá trị sản phẩm, cải thiện chất lượng nguyên liệu và thúc đẩy năng lực cạnh tranh của ngành trong bối cảnh hội nhập.
Các báo cáo khoa học cũng chỉ ra, bản chất của các bệnh gây ra do hút thuốc lá không đến từ nicotine, chất vốn chỉ khiến người ta gây nghiện – dễ hút khó cai, nhưng các hợp chất hóa học trong khói thuốc lá mới là nguyên nhân dẫn đến các bệnh lý nghiêm trọng cho người hút thuốc, trong đó có nhựa thuốc lá.
Nhựa thuốc lá (tar) là một trong những thành phần độc hại nhất trong khói thuốc lá, gây tổn hại đến sức khỏe con người. Khi hút thuốc, tar được tạo ra từ quá trình đốt cháy lá thuốc và các phụ gia, sau đó đi vào phổi dưới dạng các hạt nhỏ, bám lại trên mô phổi, răng và đường hô hấp.
Do vậy, mục tiêu giảm tar cũng chính là một trong những giải pháp giảm tác hại đang được Việt Nam cũng như nhiều quốc gia khác áp dụng trên toàn cầu.
Với khoa học công nghệ, việc giảm tar không chỉ đến từ việc cải thiện nguồn nguyên liệu sản xuất thuốc lá mà còn tạo ra các sản phẩm không đốt cháy. Các sản phẩm này thường được gọi chung với tên gọi là thuốc lá nung nóng, nhưng về bản chất vẫn có hoàn toàn nguyên liệu từ thuốc lá, chỉ khác cách sử dụng. Cụ thể, người hút thuốc đốt thuốc lá để hít khói, còn với các sản phẩm thuốc lá công nghệ người hút thuốc chỉ cần sử dụng thuốc bị điện tử để làm nóng nguyên liệu thuốc lá bên trong. Do vậy, thuốc lá nung nóng gần như không có tar, cũng như không có khói và tàn như thuốc lá điếu mặc dù nguyên liệu sử dụng chỉ thuần là thuốc lá. Do vậy, tại Mỹ, thuốc lá nung nóng được xếp vào danh mục thuốc lá không đốt cháy (non-combusted cigarettes). ‘
Cơ hội phát triển bền vững nào cho ngành thuốc lá trước ngưỡng chuyển đổi?
Trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam đang đẩy mạnh cải cách thể chế và thu hút đầu tư chất lượng cao, ngành thuốc lá – một lĩnh vực có đóng góp đáng kể vào ngân sách, việc làm và chuỗi giá trị nông nghiệp và công nghệ – đang đứng trước ngưỡng chuyển đổi quan trọng, đòi hỏi cách tiếp cận chính sách phù hợp để duy trì cơ hội phát triển bền vững của ngành.
Hiện nay, nhiều quốc gia trên thế giới bao gồm các khối OECD đã và đang chuyển hướng từ mô hình kiểm soát truyền thống sang quản lý chặt chẽ theo mức độ rủi ro, đặc biệt đối với các sản phẩm thuốc lá không khói – nhóm sản phẩm được xem là kết quả của quá trình công nghệ hoá trong ngành - với mục tiêu giảm thiểu tác hại so với thuốc lá điếu truyền thống. Mặc dù vậy, vẫn vần nhiều nghiên cứu dài hạn về tiềm năng giảm hại của các sản phẩm này
Tại Việt Nam, một số doanh nghiệp FDI đã sớm đầu tư vào lĩnh vực thuốc lá không khói. Tuy nhiên, sau khi Nghị quyết 173 có hiệu lực, các dự án đã tạm dừng triển khai hoặc chuyển hướng sang quốc gia khác, theo thống kê thì hiện còn 7 doanh nghiệp đang hoạt động và 1 doanh nghiệp tạm dừng với 214 triệu sản phẩm có liên quan đến linh kiện thành phẩm xuất khẩu. Gần nhất,như theo Korea Herald, tháng 5 vừa qua, trường hợp Tập đoàn KT&G (Hàn Quốc) chuyển nhà máy sản xuất linh kiện thuốc lá không khói sang Malaysia để bảo đảm chuỗi cung ứng và hoạt động xuất khẩu.
Đây là ví dụ điển hình cho thấy tác động gián tiếp, tức thời của chính sách khi làm gián đoạn đến môi trường đầu tư và nguy cơ thất thu ngân sách quốc gia. Tại tọa đàm “Phòng chống buôn lậu thuốc lá: Nhiều thách thức đặt ra” vào tháng 4/2025 do báo Tiền Phong tổ chức, ông Phan Quốc Đông, Phó chi cục trưởng Điều tra chống buôn lậu, Cục Hải quan (Bộ Tài chính) nhận định: Điều này sẽ bị ảnh hưởng đến nhà đầu tư và sau này sẽ có tác động rất lớn đến môi trường và niềm tin của những nhà đầu tư.
Cũng tại tọa đàm này, từ góc độ kinh tế, TS. Nguyễn Quốc Việt, Phó Viện trưởng, Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách (VEPR) bổ sung, hiện vấn đề quan ngại nhất của các nhà đầu tư nước ngoài là rủi ro trong quá trình đầu tư, cụ thể là những thay đổi đột ngột của chính sách: “Nếu chúng ta không tính trước các rủi ro này cho các nhà đầu tư thì ảnh hưởng rất lớn, khiến cho các nhà đầu tư lưỡng lự, thậm chí mất đi nguồn vốn tín dụng, cần phải bảo bộ các nhà đầu tư và có giải pháp cho vấn đề này”. Về lâu dài, điều này có thể làm ảnh hưởng quá trình chuyển đổi ngành thuốc lá từ mô hình sản xuất truyền thống sang các giải pháp công nghệ hiện đại.
Trong khi đó, các quốc gia trong khu vực như Philippines, Indonesia, Malaysia đang duy trì chiến lược kép - vừa tăng cường phát triển công nghệ, thúc đẩy các sản phẩm thay thế nhằm giảm phụ thuộc vào thuốc lá điếu truyền thống, vừa đẩy mạnh các biện pháp quản lý thuốc lá nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng và kiểm soát thị trường. Lĩnh vực không khói cũng đang chứng minh tiềm năng đóng góp vào sự phát triển công nghệ đa ngành trong thực tế, giúp nâng cao năng lực cạnh tranh và bắt kịp xu hướng toàn cầu về tiêu dùng các sản phẩm giảm hại có kiểm soát.
