Khi sinh quyển bị xâm phạm
Một nghiên cứu công bố tháng 8/2025 cho thấy 60% diện tích đất toàn cầu đã vượt khỏi ngưỡng an toàn của sinh quyển, trong đó 38% đang ở mức rủi ro cao. Báo cáo “Kiểm tra sức khỏe định kỳ của Hành tinh” trong năm 2024 cũng cho thấy 6 trong 9 ranh giới quan trọng đã bị xâm phạm, bên cạnh đó, mức độ axít hóa đại dương đang tiến sát ngưỡng nguy hiểm.
Hành tinh đang trong vùng báo động
Một nghiên cứu mới công bố trên tạp chí khoa học One Earth do Viện Nghiên cứu Tác động Khí hậu Potsdam (PIK, Đức) phối hợp với Đại học BOKU (Áo) thực hiện đã đưa ra bản đồ chi tiết cho thấy mức độ suy giảm nghiêm trọng của sinh quyển trong hơn 400 năm qua. Kết quả chỉ ra rằng sự ổn định của hành tinh đã bị tổn thương từ rất sớm: ngay từ năm 1900, khoảng 37% diện tích đất toàn cầu đã vượt ngưỡng an toàn, trong đó 14% rơi vào vùng rủi ro cao. Đến thập niên 1990, con số này tăng mạnh khi mức độ chiếm dụng sinh khối của con người đã vượt quá 20% sản lượng tự nhiên, chính thức đẩy Trái đất vào vùng rủi ro cao ở quy mô toàn cầu.
Theo các nhà khoa học, nguyên nhân chính đến từ mở rộng diện tích đất nông nghiệp, cuộc Cách mạng Xanh, việc sử dụng phân bón hóa học quá mức, tăng trưởng dân số và tiêu thụ ngày càng cao. Những khu vực bị ảnh hưởng nặng nhất gồm châu Âu, châu Á và Bắc Mỹ. Thậm chí, các quần xã ôn đới đã có dấu hiệu suy thoái từ thế kỷ 17. Từ sau năm 1950, ngay cả các khu vực tưởng chừng ít chịu tác động trực tiếp như Bắc Cực hay cao nguyên Tây Tạng cũng bắt đầu ghi nhận mức rủi ro gia tăng do hệ quả của biến đổi khí hậu toàn cầu.
Các chuyên gia cảnh báo rằng tác động không chỉ diễn ra trên đất liền. TS Levke Caesar - Nhà Vật lý Khí hậu tại PIK và đồng tác giả của báo cáo, cho biết hiện tượng axít hóa đại dương đang tiến rất gần tới ngưỡng nguy hiểm, đặc biệt tại Nam Đại Dương và Bắc Băng Dương. Bà giải thích rằng chỉ số bão hòa aragonit (một thước đo chính của tình trạng axít hóa) tuy vẫn nằm trong vùng an toàn, nhưng đã ở mức sát ngưỡng. Nhiều nghiên cứu gần đây còn cho thấy ngay cả điều kiện hiện tại cũng đã gây hại cho các loài sinh vật biển như san hô và nhuyễn thể, đe dọa chuỗi thức ăn biển và làm suy giảm khả năng hấp thụ CO2 của đại dương.
Không chỉ dừng lại ở biển cả, những dấu hiệu khí hậu toàn cầu khác cũng đang gióng lên hồi chuông báo động. 9 năm liên tiếp nóng nhất lịch sử đã được ghi nhận từ 2015 - 2023, trong đó, 2023 là năm nóng kỷ lục và 2024 còn nóng hơn. Nhiệt độ bề mặt nước biển toàn cầu cũng tăng gấp đôi so với thập niên 1960, vượt xa mọi kịch bản dự báo khí hậu hiện tại. Trước thực tế này, nhiều nhà khoa học bày tỏ sự lo ngại sâu sắc khi những diễn biến của biến đổi khí hậu gần đây xảy ra nhanh và bất thường đến mức các mô hình khoa học chưa thể lý giải trọn vẹn.
Bài toán cấp bách cho hành tinh
Ranh giới hành tinh vốn được đặt ra để ngăn chặn những cú sốc môi trường có thể làm Trái đất mất ổn định. Nhưng trong bối cảnh dân số toàn cầu đã chạm mốc 8 tỷ người, câu hỏi không chỉ dừng ở việc giữ cho hành tinh “an toàn”, mà còn phải đảm bảo sự công bằng trong việc sử dụng tài nguyên.
Một nghiên cứu đăng trên tạp chí The Lancet Planetary Health (Anh) năm 2024 của Ủy ban Trái đất đã mở rộng khái niệm này, đưa ra bộ “Ranh giới Hệ thống Trái đất An toàn và Công bằng”. Bộ khung này không chỉ xác định “mức trần” (tức mức tối đa mà nhân loại có thể khai thác và phát thải, mà còn bổ sung “mức nền” (mức tối thiểu mà mọi người cần để không rơi vào cảnh nghèo đói và thiếu thốn).
Các tác giả nhấn mạnh một kết luận quan trọng: công bằng là điều kiện tiên quyết để hành tinh an toàn. GS Johan Rockström - Giám đốc PIK và đồng chủ tịch bộ “Ranh giới Hệ thống Trái đất An toàn và Công bằng”, khẳng định muốn duy trì một tương lai ổn định, nhân loại phải giảm bất bình đẳng trong tiếp cận các nguồn lực sống còn như nước ngọt, dinh dưỡng và năng lượng, đồng thời đẩy nhanh chuyển đổi kinh tế và công nghệ.
Dự báo đến năm 2050 cho thấy không gian an toàn và công bằng của nhân loại đang ngày càng thu hẹp. Nguyên nhân chủ yếu đến từ tình trạng tiêu thụ quá mức của một nhóm nhỏ giàu có và khoảng cách bất bình đẳng lớn giữa các khu vực. Trong khi đó, việc bảo đảm mức tài nguyên tối thiểu cho những người nghèo nhất lại chỉ tạo thêm áp lực nhỏ lên Trái đất so với lượng lãng phí khổng lồ mà thiểu số gây ra.
Các nhà khoa học cảnh báo rằng nhân loại chỉ còn khoảng 5 năm để đảo ngược xu hướng hiện nay. Mục tiêu cụ thể là phải giảm ít nhất 50% lượng khí thải gây biến đổi khí hậu trước cuối thập kỷ này. Ngoài ra, không thể giải quyết từng vấn đề môi trường một cách riêng lẻ, bởi các ranh giới đều gắn bó với nhau như một mạng lưới. Ví dụ, axít hóa đại dương không chỉ đe dọa san hô và chuỗi thức ăn biển mà còn làm suy yếu khả năng hấp thụ CO2, từ đó tác động ngược trở lại khí hậu và hệ sinh quyển trên đất liền.
Trái đất đang mất dần sự ổn định vốn duy trì suốt hàng nghìn năm qua. Nếu tiếp tục chậm trễ, chúng ta sẽ đối mặt với những điểm bùng phát không thể đảo ngược. Con đường duy nhất là thay đổi cách khai thác và phân bổ tài nguyên, đặt công bằng và bền vững làm trọng tâm. Mỗi quyết định hôm nay từ chính sách toàn cầu đến lựa chọn thường ngày đều góp phần quyết định tương lai của hành tinh.
