Khoa học công nghệ và nông nghiệp phải thực sự trở thành động lực phát triển đất nước

Từ nghị quyết đến thực thi cần một cuộc cải cách thực chất

Theo GS.TSKH Trần Đình Long, Dự thảo Báo cáo chính trị đã thể hiện rất rõ tầm nhìn chiến lược, xác lập 5 quan điểm nhất quán, mục tiêu phát triển đất nước đến năm 2045 cùng các mục tiêu, chỉ tiêu phát triển đến năm 2030. Dự thảo thể hiện quyết tâm chính trị cao trong xây dựng và phát triển đất nước trong giai đoạn mới, kế thừa những thành tựu to lớn sau gần 40 năm đổi mới.

Các nội dung được xây dựng công phu, bao quát đầy đủ những lĩnh vực trọng yếu của đời sống kinh tế - xã hội, từ chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, bảo vệ môi trường, quốc phòng, an ninh, đối ngoại đến khoa học - công nghệ, giáo dục, chuyển đổi số và hợp tác quốc tế.

Đặc biệt, Dự thảo đã nêu rõ quan điểm xác lập mô hình tăng trưởng mới, lấy khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia làm động lực chính; coi phát triển kinh tế tư nhân là một trong những động lực quan trọng nhất. Dự thảo cũng nhấn mạnh yêu cầu hoàn thiện thể chế phát triển gắn với việc thực hiện đồng bộ 4 chuyển đổi: chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, chuyển đổi năng lượng và chuyển đổi cơ cấu, chất lượng nguồn nhân lực; đồng thời thu hút, trọng dụng nhân tài, đẩy mạnh phát triển lực lượng sản xuất mới.

Tuy nhiên, từ nghị quyết của Đảng đến thực tiễn triển khai vẫn còn một khoảng cách khá lớn. Theo GS.TSKH Trần Đình Long, cơ chế đặt hàng các đề tài, dự án khoa học công nghệ hiện nay vẫn nặng về hành chính sự nghiệp, chủ yếu xuất phát từ các bộ, ban, ngành, sở khoa học và công nghệ hoặc các sở chuyên ngành. Chính vì vậy, kết quả nghiên cứu khó có thể nhanh chóng đi vào thực tiễn và phát huy hiệu quả.

Ông kiến nghị, các đề tài, dự án khoa học công nghệ cần phải xuất phát từ nhu cầu thực tế của sản xuất, từ nhu cầu của thị trường. Bên cạnh đó, cần có một cuộc cách mạng thực sự trong thủ tục đánh giá, nghiệm thu các đề tài, dự án khoa học công nghệ. Cần thực hiện ngay cơ chế khoán chi đến sản phẩm cuối cùng, thay vì khoán chi từng phần như hiện nay. Chỉ khi đơn giản hóa tối đa thủ tục thanh toán, nghiệm thu, các nhà khoa học mới có thể dành thời gian cho nghiên cứu thay vì phải “chạy” theo thủ tục hành chính.

Về kinh phí, ông Long cho rằng hiện nay việc phân bổ vẫn phụ thuộc chủ yếu vào bộ phận tài chính, trong khi theo Nghị quyết của Đảng và Luật Khoa học và Công nghệ, các đề tài khoa học phải được bảo đảm đủ kinh phí. Trong thực tế, tổ thẩm định kinh phí vẫn do bộ phận tài chính quyết định, trong khi vai trò của hội đồng khoa học xét duyệt chưa được coi trọng đúng mức.

Ông cũng nhấn mạnh, trong nghị quyết của Đảng và Dự thảo Báo cáo chính trị đều xác định cần ưu tiên đầu tư cho các công nghệ chiến lược, công nghệ lõi nhưng trong thực tế đầu tư cho nghiên cứu cơ bản còn rất hạn chế. Cần phân biệt rõ ràng nghiên cứu cơ bản phải do Nhà nước đầu tư, còn nghiên cứu ứng dụng cần thực hiện theo cơ chế tự chủ. Nghị quyết 68-NQ/TW về phát triển kinh tế tư nhân và trong dự thảo báo cáo chính trị Đại hội XIV nêu rõ, muốn khoa học công nghệ là động lực phát triển kinh tế - xã hội thì khoa học phải gắn với doanh nghiệp.

Chuyển từ  “nông nghiệp cơ bắp” sang kinh tế nông nghiệp hiện đại

Về phát triển nông nghiệp, GS.TSKH Trần Đình Long đánh giá cao định hướng được nêu trong Dự thảo Báo cáo chính trị xác định chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng xanh, sinh thái, tuần hoàn, theo chuỗi giá trị và hiệu quả; đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ, chuyển đổi số; phát triển các vùng sản xuất hàng hóa lớn, chất lượng và giá trị cao, gắn với chế biến sâu và xây dựng thương hiệu; mở rộng thị trường xuất khẩu nông sản và xây dựng các chuỗi liên kết sản xuất, tiêu thụ.

Tuy nhiên, thực tế hiện nay cho thấy trên 90% nông sản xuất khẩu của Việt Nam vẫn chủ yếu ở dạng thô, hay còn gọi là “nông nghiệp cơ bắp”. Theo ông, để nâng kim ngạch xuất khẩu nông sản lên mức ba con số, các bộ, ngành cần có chương trình hành động cụ thể, phân công rõ trách nhiệm: Bộ Nông nghiệp và Môi trường chịu trách nhiệm về sản xuất và vùng nguyên liệu; Bộ Công thương chịu trách nhiệm về công nghiệp nông nghiệp và xúc tiến thương mại; Bộ Tài chính chịu trách nhiệm về đầu tư. Thể chế đã có, vấn đề là phải hành động ngay.

Ông Long cũng nêu ra những bất cập trong hệ thống tổ chức các viện nghiên cứu nông nghiệp hiện nay. Riêng lĩnh vực trồng trọt có tới 19 viện và trung tâm với hơn 3.000 cán bộ khoa học, nhưng chưa phân định rõ đâu là nghiên cứu cơ bản, đâu là nghiên cứu ứng dụng. Những lĩnh vực như ngân hàng gen cây trồng, di truyền, chỉnh sửa gen, phát sinh đất, sức khỏe đất là nghiên cứu cơ bản, cần được Nhà nước đầu tư, nhưng hiện nay vẫn phải vận hành theo cơ chế tự chủ như các đơn vị nghiên cứu ứng dụng.

Đối với các viện nghiên cứu ứng dụng, cần tạo cơ chế tự chủ toàn diện và triệt để, thay vì cơ chế “nửa vời” như hiện nay. Các viện có quỹ đất lớn, phòng thí nghiệm trọng điểm trị giá hàng triệu đô la cần được phép liên doanh, liên kết với doanh nghiệp để cùng tạo ra sản phẩm cuối cùng có giá trị cao. Tuy nhiên, trên thực tế, các quy định liên quan đến đất đai, tài sản công vẫn còn nhiều vướng mắc, khiến mối liên kết này chưa thể hình thành.

GS.TSKH Trần Đình Long bày tỏ kỳ vọng Đại hội XIV của Đảng sẽ tạo ra bước đột phá thực sự trong phát triển kinh tế nông nghiệp, công nghiệp nông nghiệp, nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp xanh và nông nghiệp tuần hoàn, qua đó góp phần đưa đất nước phát triển nhanh và bền vững trong giai đoạn mới.