Lễ hội Nguyễn Trung Trực - nét văn hóa độc đáo ở miền Tây Nam Bộ
Hàng năm, vào các ngày 26, 27 và 28/8 âm lịch, người dân khắp nơi lại tề tựu về đình Nguyễn Trung Trực, phường Rạch Giá (An Giang) để thắp nén hương tri ân, tỏ lòng thành kính với người anh hùng áo vải. Không chỉ vậy, họ còn cùng nhau nấu cổ chay, gói bánh tét… dâng lên cúng ông, rồi thết đãi hàng triệu suất ăn miễn phí cho khách thập phương về dự lễ.
Ngược dòng lịch sử, sau khi người anh hùng Nguyễn Trung Trực bị giặc Pháp hành hình vào năm 1868, người dân Rạch Giá để tỏ lòng thương kính đã bí mật thờ ông tại miếu thờ thần Nam Hải đại tướng quân (cá voi) ở làng Vân Tập. Về sau do lo sợ chính quyền đô hộ gây bất lợi với nhân dân nên linh vị Nguyễn Trung Trực được đưa về trang trại vợ chồng người Pháp có tên Le Nestour và vợ người Việt tại ấp Tân Điền, xã Mỹ Lâm lập đình thờ.
Đến năm 1945 Pháp bị Nhật đảo chính, con cháu
Le Nestour chạy loạn không người trông coi đình thờ nên đến giữa thập niên 50 của
thế kỷ XX nhân dân Rạch Giá âm thầm thỉnh linh vị Nguyễn Trung Trực trở về đình
thần cũ để thờ…
Qua nhiều biến cố, mãi đến năm 1964, đình được trùng tu xây dựng lại và chính thức được lấy tên “Đình thần Nguyễn Trung Trực”. Cũng theo các nguồn tài liệu, Trước năm 1975 Lễ cúng giỗ Nguyễn Trung Trực tại đình thần chưa được tổ chức quy mô. Năm 1986 cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt kêu gọi vận động tôn tạo tu bổ lại khu vực mộ và đình Nguyễn Trung Trực Rạch Giá; sau khi được tôn tạo đình thần đã thực sự trở thành trung tâm sinh hoạt văn hóa và giáo dục truyền thống yêu nước cho nhân dân.
Năm 1988 nhân kỷ niệm 120 năm ngày Nguyễn Trung Trực hi sinh chính quyền, Ban bảo vệ Định Thành Nguyễn Trung Trực và nhân dân nâng quy mô tổ chức thành lễ hội tiêu biểu của tỉnh. Từ đó đến nay, lễ hội Nguyễn Trung Trực hàng năm trở thành ngày hội lớn không chỉ của Kiên Giang cũ mà còn cả vùng Tây Nam Bộ với số lượng hàng triệu người từ nhiều tỉnh thành về tham dự, tưởng niệm vị Anh hùng dân tộc có công với nước.
Cũng vì vậy mà trong dân gian từ lâu đã lưu truyền câu ca để nhắc nhở nhau rằng: “Dù ai buôn bán gần xa/ Ngày giỗ cụ Nguyễn thì ta nhớ về”. Bởi, với người dân Nam Bộ, về với lễ hội không chỉ thể hiện lòng kính ngưỡng với vị anh hùng dân tộc có công với dân với nước mà còn với tấm lòng của người con, người cháu tham dự lễ giỗ của ông bà trong gia đình. Thế nên, cứ độ trung tuần tháng 8 âm lịch, hàng chục đoàn người từ nhiều địa phương trong vùng lại tấp nập về phường Rạch Giá để “cúng đình”. Họ cùng chung tay chuẩn bị lễ hội: Vệ sinh khuôn viên đình, treo cờ, phướn, dựng trại cơm, chuẩn bị lương thực, thực phẩm phục vụ lượt khách thập phương về viếng cụ Nguyễn. Và, chỉ đến lúc lễ hội hoàn tất, họ cũng là những người trở về nhà cuối cùng…
Theo Ban bảo vệ di tích lịch sử văn hóa mộ và đình Nguyễn Trung Trực, mỗi dịp lễ hội Nguyễn Trung Trực hàng năm, luôn có gần 5.000 người làm công quả (người phục vụ trong đình) lo các công việc từ công tác chuẩn bị, vệ sinh khuôn viên đình, gói bánh tét, chế biến món chay… dâng cúng ông Nguyễn và thết đãi khách thập phương. Rồi, hàng triệu lượt khách thập phương về lễ hội cũng chẳng cần đắn đo chuyện ăn, nghỉ; bởi tất cả đều được miễn phí. Ăn đã có cơm, cháo, bún, thậm chí là là buffet chay… (tất cả do người dân đóng góp); rồi chẳng may, khách phương xa về chơi lễ vô tình cảm cúm, nhức đầu, nóng sốt… liền được các y, bác sĩ tận tình thăm khám, phát thuốc miễn phí; còn ngủ thì cứ ra trại võng hàng nghìn chiếc được ban tổ chức bố trí sẵn quanh đình.
Cứ như thế, tất cả mọi người không phân biệt giàu sang, sắc tộc, tôn giáo, họ cùng nhau tổ chức, giữ gìn, phát huy lễ hội ngày càng đậm đà bản sắc văn hóa vàtruyền thống, đạo lí uống nước nhớ nguồn thêm tỏa sáng…
Tham gia công quả tại lễ hội Nguyễn Trung Trực năm nay, bà Thái Thị Kim Cúc chia sẻ: “Với tôi, Ông Nguyễn cũng như là người ông ruột thịt trong gia đình. Bởi vậy, nhiều năm qua, mỗi ngày tôi đều đến đình làm công quả các việc như phơi thuốc nam, dọn vệ sinh khuôn viên đình… Riêng những ngày giỗ của ông Nguyễn, tôi dành nhiều thời gian hơn cùng với anh, chị, em cháu phục vụ lễ. Dù công việc nhiều nhưng bản thân cảm thấy vui vì được đóng góp chút công sức vào thành công chung của lễ hội”.
Tổ nấu cơm của ông Nguyễn Văn Giòn có đến 70 người tham gia nấu liên tục cả ngày đêm. “Hôm nay tổ tôi nấu khoảng 40 thùng gạo (mỗi thùng 100kg gạo). Mai mốt tới ngày chính thức, khách đến đông, tôi dự kiến ngày nấu 70-80 thùng gạo. Thấy vậy chứ nấu cơm không cực khổ gì hết, vì thấy bà con ăn cơm ngon là anh em vui rồi”, ông Giòn nói.
Ban bảo vệ di tích lịch sử văn hóa mộ và đình Nguyễn Trung Trực khẳng định, lễ hội truyền thống Nguyễn Trung Trực do nhân dân An Giang và các tỉnh trong vùng Đồng bằng sông Cửu Long cùng tham gia tạo dựng nên.
Lễ hội có sức lan tỏa ngày càng sâu rộng, khi từ một lễ giỗ bình thường được nâng lên thành lễ hội, số lượng người tham gia lễ hội hàng năm ngày một tăng. Mặc dù là vị thần do dân phong tặng, song lễ hội truyền thống Nguyễn Trung Trực đã được tổ chức như lễ hội các vị thần được chính thức sắc phong.
Phần lễ theo đúng nghi thức tế lễ truyền thống, một số hoạt động hội trở thành nội dung không thể thiếu của lễ hội. Nhiều nhà nghiên cứu cũng nhận xét, lễ hội truyền thống Nguyễn Trung Trực là một lễ hội cộng đồng đặc biệt, có sức sống mãnh liệt trong đời sống nhân dân mà rất ít lễ hội nào ở Việt Nam có được…
Ghi nhận vài ngày qua, Ban bảo vệ di tích tất bật lo việc tiếp nhận củi, gạo, rau quả, đậu hũ do người dân các nơi mang đến chuẩn bị các buổi cơm chay phục vụ khách thập phương. Tính đến hết ngày 15/10 (24/8 âm lịch), Ban đã tiếp nhận hơn 130 tấn gạo, hơn 6 tấn đường, hơn 6 tấn đậu nành… Những vật phẩm này sẽ được chế biến phục vụ cho khách thập phương về dự lễ. Ban cũng đã bố trí 6 trại cơm, tăng hơn 2 trại so với năm trước, có 2 trại bánh xèo, 2 trại tàu hũ… phục vụ lễ hội.
Chiều qua 15/10, Rạch Giá mưa tầm tã, những người đến đình làm công quả vẫn miệt mài với công việc quen thuộc. Phía bàn nhận vật phẩm, một cháu gái học sinh trong bộ đồng phục Trường THPT Nguyễn Trung Trực 1 (phường Rạch Giá) cùng anh chở bao gạo đến, lễ phép thưa: “Cha mẹ con gửi cúng ông cố ạ”. Xong rồi quay xe rời đi. Cứ thế, người đến, người đi và kho thực phẩm cứ nhiều lên như chính tình cảm của người dân khắp nơi hướng về cụ Nguyễn vậy…
Năm nay, kỷ niệm 157 năm Anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực hy sinh (1868-2025) diễn ra trong 3 ngày, từ 17-19/10 (ngày 26-28/8 âm lịch), tại phường Rạch Giá. Lễ hội gồm 2 phần: Phần lễ với nhiều nghi thức truyền thống tại đình và lễ thắp hương tại bia ghi dấu nơi anh hùng bị hành hình; lễ dâng hương của các đoàn đại biểu và lễ dâng hương trọng thể tại công viên tượng đài Nguyễn Trung Trực...
Phần hội gồm nhiều hoạt động đặc sắc: Không gian đờn ca tài tử Nam Bộ; triển lãm thư pháp và ảnh nghệ thuật, triển lãm ảnh nghệ thuật, không gian thư pháp, biểu diễn Lân - Sư - Rồng; đêm hội hoa đăng cầu quốc thái dân an; các trò chơi dân gian…
