Luật Thủ đô và câu chuyện gìn giữ kiến trúc biệt thự cổ
Biệt thự Pháp hiện diện ở những khu phố lâu đời tạo nên nét riêng trong kiến trúc, văn hóa và lịch sử của Hà Nội. Việc ra đời của Luật Thủ đô cũng như những quyết nghị kịp thời của Hà Nội đang góp phần không nhỏ trong việc gìn giữ nét văn hóa độc đáo ấy.
Trong câu chuyện kể của mình, Ths.KTS Trần Quốc Bảo - thành viên nhóm nghiên cứu kiến trúc Hà Nội cận đại (GRAH) đã cho người đọc thấy biệt thự cũ nằm nơi những con phố nhỏ của Hà Nội chỉ là tên gọi chung. Nếu phân ra theo từng loại, biệt thự cũ được gắn với những tên gọi rất cụ thể như: Tân cổ điển; Biệt thự phong cách địa phương Pháp; Biệt thự phong cách miền Bắc, Trung, Nam nước Pháp; Biệt thự trào lưu hiện đại Art Deco... Biệt thự tân cổ điển kiểu đế chế đặc trưng bởi hình khối kiến trúc kiểu phức hợp với nhiều khối đa diện. Đại diện lớn nhất của thể loại này là biệt thự Schneider trong khuôn viên trường Chu Văn An có thể so sánh với những biệt thự đẹp nhất vùng Torino, Italia nửa cuối thế kỷ 19.
Biệt thự Pháp ở Hà Nội rất phong phú về thể loại, đa dạng về ngôn ngữ kiến trúc và đã trở thành một bộ phận không thể thiếu trong di sản kiến trúc Thủ đô. Giá trị của các công trình biệt thự Pháp không chỉ đơn thuần về mặt kiến trúc mà còn về các mặt lịch sử, văn hóa. Dựa vào những dự án nghiên cứu khoa học chuyên sâu, các công trình kiến trúc Pháp được nhóm của TS.KTS Trần Minh Tùng - Trường Đại học Xây dựng chia thành 2 loại. Loại thứ nhất, các công trình công cộng. Kiến trúc này ở Hà Nội rất “nổi tiếng”, chẳng hạn như Phủ Toàn quyền Đông Dương (nay là Phủ Chủ tịch), Ngân hàng Đông Dương (nay là Ngân hàng Nhà nước Việt Nam), Nhà hát lớn, Bắc Bộ phủ (nay là Nhà khách Chính phủ)... Loại thứ hai là nhà ở hoặc biệt thự Pháp. Nếu các biệt thự Pháp được xếp hạng, trở thành di sản thực sự, được gọi là di tích lịch sử - văn hóa thì sẽ được chi phối và bảo vệ theo Luật Di sản văn hóa. Tuy nhiên, nếu không được đưa vào danh sách thì sẽ được coi như một công trình xây dựng, một bất động sản thông thường.
Đẹp và có giá trị là vậy nhưng đôi lúc chính người dân cũng không muốn đưa biệt thự của mình vào danh sách di sản, bởi vậy việc sửa chữa, cải tạo càng trở nên khó khăn. Cách đây vài năm, nhóm của TS.KTS Trần Minh Tùng đi khảo sát và thấy một căn biệt thự Pháp rất đẹp và có giá trị di sản rất cao. Từ đó, nhóm đề xuất đưa căn biệt thự này lên phân hạng di sản cao nhất. Mấy ngày hôm sau, các thành viên trong nhóm trở lại thì đã thấy căn biệt thự bị gấp rút đập bỏ. Tức là, chủ sở hữu cố tình phá hủy để buộc chính quyền vào “thế đã rồi”, cho phép xây dựng lại nhằm khai thác giá trị bất động sản.
Để khắc phục những bất cập này, tháng 6/2022, Hà Nội đã ban hành Quy chế quản lý, sử dụng biệt thự cũ xây dựng từ trước năm 1954 trên địa bàn. Năm 2023, UBND TP Hà Nội ban hành kế hoạch số 115/KH-UBND về việc khảo sát, đánh giá và kiểm định chất lượng biệt thự và một số công trình kiến trúc khác trên địa bàn thành phố.
Gần đây nhất, tháng 4/2025, HĐND TP Hà Nội đã thông qua Nghị quyết ban hành danh mục di tích, di sản, công trình kiến trúc cần bảo vệ và phát huy giá trị theo Luật Thủ đô 2024. Trong số danh mục các công trình cần bảo vệ có 209 công trình trong khu phố cổ được xếp vào nhóm có giá trị đặc biệt; 318 công trình được đánh giá có giá trị đáng chú ý. Danh mục các biệt thự cũ xây dựng trước năm 1954 cũng lần đầu tiên được công khai rõ ràng gồm: 222 biệt thự xếp nhóm 1 (giá trị đặc biệt); 356 biệt thự xếp nhóm 2 (giá trị đáng chú ý). Ngoài ra, 40 công trình kiến trúc công cộng có giá trị đặc biệt và 33 công trình đáng chú ý cũng được đưa vào danh mục để phục hồi, bảo vệ, tránh nguy cơ bị tháo dỡ hoặc xuống cấp trong quá trình phát triển đô thị.
Theo UBND TP Hà Nội, việc ban hành danh mục lần này nhằm cụ thể hóa Luật Thủ đô. Đây cũng là cơ sở để Hà Nội xây dựng các chính sách bảo tồn, huy động nguồn lực và tổ chức lại không gian đô thị theo hướng tôn trọng lịch sử, văn hóa. Đồng thời, giúp các địa phương chủ động hơn trong việc đề xuất các biện pháp bảo vệ, lập quy hoạch bảo tồn, và kêu gọi xã hội hóa nguồn vốn trùng tu, phát huy giá trị.
Nhận xét về giá trị của những ngôi biệt thự Pháp, PGS.TS Nguyễn Hồng Thục - Viện Nghiên cứu định cư cho biết, nó là phần không thể thiếu được, nhờ đó làm đẹp thêm vẻ đẹp tổng thể của Hà Nội. Những biệt thự được xây dựng thời Pháp thuộc đã tạo thành khu phố có giá trị vô giá cho tới tận ngày nay. Du khách đến Việt Nam đều đánh giá Hà Nội đẹp hơn các thành phố khác ở khu vực là nhờ giữ được các lớp không gian, kế thừa nhau chứ không chồng chéo lên nhau. Trong số này phải kể tên những tòa nhà công cộng nguy nga như Phủ Toàn quyền, Dinh Thống sứ, Toà án, Nhà hát lớn, Ngân hàng Đông Dương, Bảo Tàng Louis Finot… đến những ngôi biệt thự cũ xinh xắn núp bóng dưới những hàng cây. Di sản kiến trúc Pháp ở Hà Nội thật phong phú về qui mô, thể loại cũng như phong cách, mà không một thành phố nào ở Đông Nam Á có thể sánh được.
