Nghệ An: Bảo tồn văn hóa gắn với du lịch cộng đồng tại Châu Tiến

Nền tảng cho du lịch cộng đồng

Từ ngày 1/7/2025, huyện Quỳ Châu cũ được chia thành 4 xã gồm Hùng Chân, Châu Tiến, Châu Bình và Quỳ Châu. Đây là địa phương sở hữu hệ thống di sản văn hóa phi vật thể đa dạng như tiếng nói, chữ viết Thái (Lai Tay), kho tàng ngữ văn dân gian, các điệu dân ca, dân vũ, trò chơi dân gian, tập quán và lễ hội truyền thống…

Bên cạnh đó là hệ thống danh thắng và di tích nổi tiếng, gắn với vùng đất từng in dấu miền Trà Lân ngày xưa. Những điểm đến tiêu biểu như thác Khe Bàn, thác Khe Mỵ, khu sinh thái Tạt Ngoi, Đền Chiêng Ngam, Làng Thái cổ Hoa Tiến, núi Bù Đằng hay mộ Đốc binh Lang Văn Thiết… đã và đang trở thành tài nguyên quý cho phát triển du lịch.

Nhận thức rõ giá trị đó, năm 2022, huyện Quỳ Châu (cũ) đã ban hành Chương trình số 10 về phát triển văn hóa - thể thao - du lịch giai đoạn 2020 - 2025, tập trung vào bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống gắn với phát triển du lịch cộng đồng. Qua hơn ba năm triển khai, nhiều hoạt động đã mang lại kết quả tích cực. Hiện nay, trên 80% người Thái ở 4 xã thuộc huyện Quỳ Châu cũ còn sử dụng tiếng nói dân tộc trong đời sống hằng ngày. Đặc biệt, để bảo tồn hệ chữ Lai Tay, các địa phương thường xuyên mở các lớp dạy tiếng và chữ truyền thống cho học sinh; cán bộ, công chức cũng tham gia học tại các lớp do tỉnh tổ chức.

Bên cạnh đó, không gian văn hóa nhà sàn, biểu tượng của người Thái được khuyến khích duy trì ở nhiều bản, làng. Những nếp nhà truyền thống vẫn giữ nguyên cấu trúc: bếp củi, gác để lúa (than), hiên phơi (chan hó)… cùng các sinh hoạt quen thuộc như nấu rượu cần, làm men lá, chăn nuôi lợn cỏ, vịt bầu, đánh bắt cá, thả lưới… Đây chính là “tài sản sống” thu hút khách trải nghiệm.

Trang phục truyền thống cũng được gìn giữ thông qua việc vận động giáo viên và học sinh mặc vào ngày đầu tuần, các cơ quan mặc vào dịp lễ, tết, góp phần tạo dấu ấn văn hóa đặc trưng.

Sức hút từ lễ hội và nghệ thuật dân gian

Đây cũng là địa phương có nhiều lễ hội lớn: Xăng Khan, Hang Bua, Cầu Mùa (Kí Khâu Mờ), Kắm Phạ… Mỗi lễ hội là sự kết hợp hài hòa giữa tín ngưỡng, âm nhạc và sinh hoạt cộng đồng. Các trò chơi dân gian như tung còn, nhảy sạp, khắc luống, bắn nỏ… luôn thu hút du khách. Nhiều hoạt động biểu diễn như thi viết chữ Thái, thi ẩm thực, liên hoan văn nghệ hay trình diễn nghi lễ Xăng Khan đã tạo nên những không gian trải nghiệm đậm bản sắc.

Trên địa bàn, hiện có một Câu lạc bộ văn hóa cấp tỉnh tại bản Hoa Tiến (xã Châu Tiến) và nhiều câu lạc bộ khác hoạt động thường xuyên, có 11 nghệ nhân được phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú”, hằng năm tham gia truyền dạy dân ca, dân vũ, nhạc cụ truyền thống như pí, khèn… cho thế hệ trẻ. Lễ Xăng Khan - nghi lễ quan trọng của người Thái - vẫn được các thầy mo giữ gìn để nhắc nhớ cội nguồn dân tộc.

Điểm nổi bật chính là nghề dệt thổ cẩm của người Thái ở xã Châu Tiến, nghề này đã có lịch sử lâu đời. Hiện xã Châu Tiến có 2 hợp tác xã dệt thổ cẩm hoạt động hiệu quả, duy trì nghề truyền thống và tạo sinh kế ổn định cho phụ nữ địa phương. Các sản phẩm ngày càng được đổi mới mẫu mã, chất lượng, phù hợp thị hiếu; một số sản phẩm đã vươn tới thị trường châu Âu.

Bên cạnh đó, tri thức dân gian của người Thái rất phong phú với các bài thuốc nam, cách chữa rắn cắn, cách làm ẩm thực truyền thống như cơm lam, canh ột… Đây là nguồn tài nguyên đặc sắc để khai thác du lịch trải nghiệm và ẩm thực bản địa.

Vẫn còn nhiều thách thức 

Thời gian qua, thực hiện dự án 6, Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi Nghệ An nhiều hạng mục văn hóa - du lịch được đầu tư, nâng cấp: Bảo tàng văn hóa các dân tộc miền Tây Nghệ An, khu du lịch cộng đồng Hoa Tiến, Hang Bua, Chiêng Ngam, Thác Đũa, Thác Khe Bàn, khu sinh thái Tạt Ngoi, Vườn Thỏ…

Riêng bản Hoa Tiến, xã Châu Tiến hiện có 10 homestay là điểm đến nổi bật, thu hút du khách trong và ngoài nước. Năm 2025, Quỳ Châu đón khoảng 16.000 lượt khách, trong đó có khách quốc tế; doanh thu du lịch ước đạt gần 4 tỷ đồng.

Tuy đạt nhiều kết quả tích cực, công tác bảo tồn văn hóa và phát triển du lịch cộng đồng ở Quỳ Châu vẫn đối mặt không ít khó khăn như một số di sản phi vật thể đang bị mai một do thiếu người truyền dạy; Kinh phí sưu tầm, phục dựng còn hạn chế; Cơ sở hạ tầng du lịch, nhất là giao thông, nhà lưu trú, dịch vụ phục vụ khách… chưa đáp ứng được nhu cầu; Sản phẩm du lịch còn nghèo nàn, chưa thực sự tạo dấu ấn mạnh; Năng lực làm du lịch của người dân, đặc biệt ở các bản, chưa đồng đều.

Để phát huy hiệu quả hơn nữa giá trị văn hóa truyền thống gắn với du lịch cộng đồng, địa phương kiến nghị UBND tỉnh Nghệ An đề xuất Chính phủ bổ sung nội dung chi cho Dự án 6 của Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển vùng đồng bào DTTS. Cụ thể, cần có kinh phí cho các lớp tập huấn, truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể, giúp nghệ nhân và thanh niên địa phương có điều kiện bảo tồn và tiếp nối các giá trị văn hóa.

Ông Trần Việt Đức - Phó Chủ tịch UBND xã Châu Tiến cho biết, việc bảo tồn văn hóa người Thái các xã thuộc huyện Quỳ Châu (cũ) không chỉ là giữ gìn bản sắc mà còn mở ra hướng phát triển kinh tế bền vững. Khi văn hóa được gìn giữ đúng cách và kết hợp hài hòa với du lịch cộng đồng, du lịch trải nghiệm Châu Tiến sẽ trở thành điểm đến đặc sắc của miền Tây Nghệ An, vừa mang dấu ấn truyền thống, vừa chuyển mình mạnh mẽ trong thời kỳ mới.