Nghệ thuật công cộng phải chạm được vào đời sống

Khi nghệ thuật “xuống phố”

Tại Hà Nội, phố bích họa Phùng Hưng là một dự án nghệ thuật công cộng đã trở thành điểm nhấn văn hóa nổi bật kể từ năm 2018. Trên 17 vòm cầu đường sắt cổ kính, các họa sĩ Việt Nam và Hàn Quốc đã tái hiện ký ức phố cổ qua hình ảnh gánh hàng rong, tàu điện leng keng, lồng chim, tiệm cắt tóc ven đường… Không chỉ là điểm check-in của du khách, không gian này còn là biểu tượng của sự kết nối giữa di sản và nghệ thuật đương đại.

Dự án nghệ thuật công cộng Phúc Tân (quận Hoàn Kiếm) gây ấn tượng khi quy tụ một nhóm nghệ sĩ đương đại tiêu biểu, chung tay "thay da đổi thịt" khu vực ven sông vốn ngổn ngang rác thải phía sau một khu phố. Nhờ đó, nơi đây đã được "lột xác" thành không gian nghệ thuật độc đáo, vừa hấp dẫn về mặt thẩm mỹ vừa gần gũi với cộng đồng.

Cũng tại Thủ đô, tác phẩm cây “Hồi sinh” được dựng từ rác thải nhựa và sắt vụn – truyền đi thông điệp mạnh mẽ về bảo vệ môi trường và tái sinh năng lượng sống. Những công trình như thế này không chỉ tô điểm không gian công cộng mà còn khơi gợi suy nghĩ về trách nhiệm của con người với thiên nhiên và ký ức đô thị.

Ở TPHCM, các sự kiện như Saigon Urban Street Fest và dự án Saigon Urban Arts đã quy tụ nhiều nghệ sĩ graffiti, street art trong và ngoài nước để cùng sáng tạo trên các mảng tường trống tại trung tâm thành phố. Với sự hỗ trợ từ các Viện Văn hóa như Viện Pháp, Viện Goethe, Hội đồng nghệ thuật Thụy Sĩ… các tác phẩm ra đời không chỉ phục vụ thị giác mà còn mang hàm lượng tư tưởng đáng kể - về đô thị hóa, di sản, môi trường, quyền con người… Công chúng có thể dễ dàng tiếp cận các tác phẩm, chụp ảnh, tương tác, thậm chí vẽ thêm cùng nghệ sĩ, tạo nên một quá trình thưởng thức nghệ thuật mang tính mở và chia sẻ.

Hay như làng bích họa Tam Thanh thuộc xã Tam Thanh, thành phố Tam Kỳ, Quảng Nam, là ngôi làng ven biển đầu tiên ở Việt Nam được "khoác áo mới" bằng nghệ thuật tranh tường. Những ngôi nhà đơn sơ của ngư dân được vẽ thành những tác phẩm nghệ thuật sống động, nhiều màu sắc, phản ánh đời sống làng chài, thiên nhiên và con người địa phương.

Chia sẻ về xu hướng này, họa sĩ Nguyễn Hải Phong cho rằng, trong đời sống hiện đại, việc đưa nghệ thuật ra khỏi không gian trưng bày khép kín để xuất hiện giữa phố xá, công viên hay quảng trường là điều tất yếu.

“Nghệ thuật không nên chỉ là đặc quyền của một nhóm người. Khi được đưa vào không gian công cộng, nó có thể chạm tới nhiều đối tượng hơn, đặc biệt là người trẻ - những tâm hồn luôn khao khát trải nghiệm, khám phá và sáng tạo. Sự mở rộng đó giúp nghệ thuật trở nên gần gũi hơn, sống động hơn và thực sự hòa vào đời sống” - họa sĩ chia sẻ.

Thách thức phía sau vẻ đẹp công cộng

Dù tiềm năng lớn, việc phát triển nghệ thuật công cộng cũng đối mặt với không ít khó khăn. Không hiếm trường hợp tranh tường bị vẽ bậy, tượng bị phá hoại, hoặc sắp đặt bị tháo dỡ vì chưa có sự đồng thuận từ cộng đồng dân cư địa phương.

Bên cạnh đó, nghệ thuật công cộng đôi khi cũng vấp phải tranh cãi về thẩm mỹ hoặc nội dung. Một số tác phẩm bị đánh giá là “khó hiểu”, “xa rời văn hóa địa phương” hay “phô trương”, cho thấy khoảng cách giữa nghệ sĩ, nhà quản lý và công chúng vẫn còn hiện diện. Điều này đặt ra yêu cầu về việc thiết kế, lựa chọn và triển khai các công trình nghệ thuật công cộng một cách có chiều sâu, có sự tham gia đa chiều, thay vì chỉ dừng ở yếu tố hình thức.

Theo bà Trương Uyên Ly - chuyên gia tư vấn truyền thông và nhà nghiên cứu không gian sáng tạo Việt Nam, để tác phẩm sống được lâu dài trong đô thị, ngoài tính cộng đồng và thẩm mỹ hài hòa thì việc hoạch định không gian cho nghệ thuật công cộng tại nơi đó phải phù hợp với quy hoạch phát triển và thực tế phát triển của khu vực đó. Một tác phẩm không phù hợp, sẽ bị dỡ bỏ theo thời gian; hoặc bị “bỏ quên” bởi các cư dân, sẽ mất đi giá trị của nó.

Ngoài ra, yếu tố con người cũng rất quan trọng đối với sự bền vững của tác phẩm. Một tác phẩm có giá trị, nếu được nhìn nhận và chăm sóc bởi những nhà chuyên môn, nhà quản lý, thiết kế, chăm sóc và bảo trì không gian đô thị có tầm nhìn và có năng lực, sẽ được gìn giữ qua thời gian.

“Trong quá trình thiết kế không gian, bên cạnh những hạng mục do các nhà chuyên môn thực hiện, có thể cân nhắc dành ra một số hạng mục để cho cộng đồng tự tay thiết kế và thực hiện dựa trên nhu cầu của chính mình. Việc này sẽ gia tăng cảm giác kết nối, cảm giác đồng sở hữu và cùng kiến tạo, cũng như nâng cao trách nhiệm trong việc gìn giữ, chăm sóc và bảo trì không gian nghệ thuật công cộng” - bà Ly gợi mở.

Cũng cần nói thêm rằng, để nghệ thuật công cộng thực sự trở thành một phần của đời sống, không thể thiếu vai trò của chính quyền đô thị trong quy hoạch không gian, đầu tư tài chính, xây dựng chính sách khuyến khích nghệ sĩ và doanh nghiệp tham gia. Tại nhiều nước, mô hình “1% ngân sách xây dựng dành cho nghệ thuật công cộng” đã được áp dụng hiệu quả, giúp tạo ra những tác phẩm chất lượng và bền vững.

Về vấn đề này, họa sĩ Nguyễn Thu Thủy - Giám đốc Công ty Nghệ thuật Tân Hà Nội cho rằng, hiện nay ở nước ta, nghệ thuật công cộng mới chỉ tự phát, chưa có chính sách để phát huy giá trị của nó. Vì vậy, chỉ khi có chính sách, nguồn kinh phí thì mới có thể phát triển nghệ thuật công cộng một cách chính thống và bền vững.

Đừng mang một tác phẩm xa lạ đặt giữa lòng phố thị

Họa sĩ Nguyễn Hải Phong cho rằng để nghệ thuật công cộng thực sự có sức sống, điều quan trọng là phải khơi dậy được sự đồng cảm và gắn bó từ cộng đồng - những người trực tiếp sống cùng với tác phẩm. Không gian công cộng là nơi của tất cả mọi người. Nếu nghệ thuật xuất hiện ở đó mà không chạm được vào cảm xúc, không gợi lên suy nghĩ hay sự chia sẻ, thì sớm muộn gì nó cũng bị lãng quên hoặc không được gìn giữ.

Nghệ sĩ khi sáng tạo trong không gian công cộng không chỉ cần quan tâm đến cái đẹp, mà còn cần thấu hiểu bối cảnh văn hóa, lịch sử và nhịp sống tại nơi đặt tác phẩm. Đừng mang một ý tưởng xa lạ đặt giữa lòng phố thị rồi mong người dân trân trọng. Khi tác phẩm gắn với ký ức, với câu chuyện quen thuộc của cộng đồng, thì chính họ sẽ là người bảo vệ nó tốt nhất.