Nhức nhối thực phẩm chức năng giả

Hàng hàng loạt đường dây thực phẩm chức năng giả vừa bị cơ quan chức năng phanh phui cho thấy vấn đề không phải là nghi ngại nữa mà đã thực sự là nỗi sợ hãi.

Chuỗi nạn nhân của thực phẩm giả mạo

Sau mỗi vụ thực phẩm chức năng giả bị phát hiện, bên cạnh nỗi bất bình là cảm giác lo lắng ngày càng lan rộng trong người tiêu dùng. Những sản phẩm từng được quảng bá là giúp tăng sức đề kháng, hỗ trợ tim mạch, làm đẹp da hay bổ sung vitamin nay lại bị nghi ngờ là thủ phạm âm thầm gây hại cho sức khỏe.

"Tôi từng rất tin vào một loại viên uống bổ gan nhập khẩu, mua qua một người quen livestream giới thiệu. Đến khi biết sản phẩm đó bị thu hồi vì không có giấy phép, tôi thực sự sốc. Không biết trong suốt mấy tháng qua mình đã đưa gì vào cơ thể" - anh Trần Xuân Anh (Cầu Giấy, Hà Nội) chia sẻ.

Thực tế, nhiều người tiêu dùng khi được hỏi cho biết, họ cảm thấy mình như đang bị mắc kẹt trong một mê cung hàng hóa thật giả lẫn lộn, trong khi công cụ để phân biệt còn hạn chế, thông tin từ các cơ quan chức năng lại đến chậm và rời rạc.

Chị Đặng Thị Tâm (Nam Từ Liêm, Hà Nội) cho biết: “Trước đây tôi hay tin tưởng mua hàng tại các sàn thương mại điện tử vì nghĩ có kiểm soát. Nhưng sau vài lần phát hiện nhãn mác sai lệch, mã QR không truy được nguồn gốc, tôi gần như mất niềm tin”.

PGS.TS Trần Đáng - nguyên Cục trưởng Cục An toàn thực phẩm, Chủ tịch Hiệp hội Thực phẩm chức năng Việt Nam nhận định: “Người tiêu dùng Việt Nam đang bị bỏ lại phía sau trong cuộc đua thông tin. Khi sản phẩm lên sóng quảng cáo, đưa vào giỏ hàng, đến tay người tiêu dùng, thì quy trình kiểm định lại chưa theo kịp. Đó là sự chậm trễ chết người”.

Không chỉ người tiêu dùng, nhiều doanh nghiệp sản xuất chân chính cho rằng chính họ cũng là nạn nhân của tình trạng giả mạo tràn lan. Bà Trịnh Thị M., Giám đốc một công ty thực phẩm chức năng tại Bắc Ninh chia sẻ: “Chúng tôi đầu tư vào nghiên cứu, kiểm nghiệm, xin giấy phép đầy đủ, nhưng ra thị trường lại phải cạnh tranh với những sản phẩm giả. Không chỉ mất thị phần, mà còn làm mất niềm tin người tiêu dùng”.

Đối với thực phẩm chức năng giả, hậu quả không chỉ dừng lại ở việc tan vỡ niềm tin, mà còn là hệ quả lâu dài, nguy hiểm có thể gây ra cho người sử dụng.

Bệnh viện Nhi Trung ương đã từng tiếp nhận trường hợp trẻ 6 tháng tuổi phải nhập viện do ngộ độc vitamin D – hậu quả từ việc dùng sản phẩm không rõ nguồn gốc được quảng cáo rầm rộ trên mạng. Trẻ xuất hiện các triệu chứng nôn ói, đi tiểu nhiều, mệt mỏi và sút cân nhanh chóng. Cũng tại bệnh viện này, nhiều ca dị ứng nặng, tiêu chảy, viêm đường ruột được ghi nhận có liên quan đến các sản phẩm bổ sung siro hoặc viên uống hỗ trợ tiêu hóa dạng “xách tay” không rõ nguồn.

Không chỉ trẻ nhỏ, người lớn tuổi – nhóm hay sử dụng các sản phẩm bổ sung xương khớp, tim mạch, gan mật – cũng đứng trước nhiều nguy cơ. Một số loại thực phẩm chức năng giả bị phát hiện chứa steroid, chất bảo quản vượt ngưỡng hoặc nguyên liệu không đạt chuẩn. Những chất này khi tích tụ lâu dài trong cơ thể có thể gây tổn thương gan, thận, tăng huyết áp, thậm chí rối loạn nội tiết.

ThS. BS Phạm Thị Thanh Huyền – Khoa Khám tư vấn dinh dưỡng người lớn, Viện Dinh dưỡng Quốc gia phân tích: “Sản phẩm sữa hay thực phẩm công bố dưới dạng thực phẩm bảo vệ sức khoẻ không chứa thành phần như công bố trên nhãn như quảng cáo cũng sẽ làm ảnh hưởng đến sức khoẻ và tâm lý của những người bệnh. Đơn cử, đối với người mắc bệnh đái tháo đường sử dụng sữa không đảm bảo chất lượng có thể gây mất kiểm soát đường huyết, làm tăng nguy cơ biến chứng của bệnh. Sữa hay thực phẩm chức năng kém chất lượng còn tiềm ẩn nguy cơ chứa các chất phụ gia, chất tạo ngọt không an toàn hay vượt quá mức cho phép cũng gây ảnh hưởng xấu đến chức năng chuyển hoá của cơ thể. Có thể khẳng định, với người bệnh mắc bệnh lý mạn tính (đái tháo đường, suy thận…) lựa chọn sai sữa, thực phẩm chức năng hay sử dụng sữa, thực phẩm chức năng không đảm bảo chất lượng không những không làm thuyên giảm bệnh mà có thể làm cho tình trạng bệnh trầm trọng hơn, xuất hiện biến chứng bệnh sớm hơn”.

Lỗ hổng pháp lý

Từ góc độ pháp lý, nhiều ý kiến cho rằng hệ thống văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến thực phẩm chức năng hiện vẫn còn phân mảnh, chưa theo kịp thực tiễn.

Luật sư Lại Ngọc Thanh - Phó Giám đốc Công ty Luật TNHH LLA Legal nhận xét: “Chúng ta chưa có một Luật riêng về thực phẩm chức năng. Việc quản lý chủ yếu dựa vào các Thông tư, Nghị định dưới luật và được chia cho nhiều bộ ngành khác nhau. Điều này khiến công tác giám sát thiếu tập trung, việc xử lý vi phạm gặp nhiều khó khăn”.

PGS.TS Trần Đáng cũng nêu rõ: “Hiện vẫn chưa có tiêu chuẩn quốc gia cụ thể về kiểm nghiệm định kỳ sản phẩm sau khi cấp phép. Hậu kiểm chủ yếu mang tính hình thức, khi có sự vụ thì mới kiểm tra. Trong khi đó, thực phẩm chức năng lại được tiêu thụ như hàng tiêu dùng phổ biến, nên nếu không giám sát chặt, hậu quả sẽ lan rộng theo cấp số nhân.”

Hệ quả là một vòng luẩn quẩn: sản phẩm giả hoành hành, người tiêu dùng hoang mang, doanh nghiệp thật bị tổn hại, trong khi cơ quan quản lý thì thiếu công cụ đủ mạnh để xử lý triệt để.

Không ít chuyên gia nhận định: nếu không sớm cải cách thể chế và minh bạch hóa quy trình kiểm tra – kiểm soát, thị trường thực phẩm chức năng sẽ tiếp tục là nơi "vàng thau lẫn lộn".

“Tổng tấn công” không để thực phẩm giả tồn tại

Trước thực trạng phức tạp và nguy hiểm của thị trường thực phẩm chức năng giả hiện nay, theo các chuyên gia, việc tiên quyết là xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp lý. Theo đó, cần có quy định chi tiết về định nghĩa, tiêu chuẩn chất lượng, thành phần, hướng dẫn sản xuất và tiếp thị các sản phẩm này. Các quy định phải phân biệt rõ ràng giữa thực phẩm chức năng và thuốc, tránh tình trạng nhầm lẫn, dẫn đến việc lạm dụng hoặc sử dụng sai mục đích.

Cùng với đó, phải có cơ chế kiểm tra chất lượng sản phẩm trước khi bán ra thị trường. Việc tiếp thị thực phẩm chức năng cần được giám sát chặt chẽ để tránh các thông tin sai lệch về công dụng của sản phẩm.

Đặc biệt, phải có hình thức xử phạt nghiêm khắc đối với các hành vi vi phạm như sản xuất, phân phối, tiếp thị sản phẩm không rõ nguồn gốc, không đạt chất lượng hoặc cung cấp thông tin sai lệch về công dụng.

Một giải pháp quan trọng để quản lý thực phẩm chức năng hiệu quả là ứng dụng công nghệ thông tin vào giám sát và kiểm tra; sử dụng phần mềm quản lý, hệ thống cơ sở dữ liệu để theo dõi nguồn gốc, chất lượng và tình trạng của từng lô sản phẩm giúp nâng cao hiệu quả quản lý. Công nghệ cũng có thể giúp giám sát việc thực thi các quy định liên quan đến tiếp thị và quảng cáo thực phẩm chức năng.

Tuy nhiên, quan trọng là, mỗi người tiêu dùng cần nâng cao ý thức cảnh giác, kịp thời thông báo cho cơ quan chức năng khi phát hiện những sản phẩm nghi ngờ là giả, nhằm bảo vệ sức khỏe cho bản thân, gia đình và cả cộng đồng.

Lúc này cần một cuộc tổng tấn công vào thực phẩm giả, từ nhiều phía, mới có thể ngăn chặn triệt để, trả lại niềm tin cho thị trường và cộng đồng.

Thời gian qua, các cơ quan chức năng đã triệt phá nhiều đường dây sản xuất và kinh doanh thực phẩm giả, trong đó có cả sữa và thực phẩm bảo vệ sức khỏe.

Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là những bất cập trong cơ chế quản lí.

Nghị định số 15/2018/NĐ-CP cho phép doanh nghiệp tự công bố sản phẩm mà không cần thẩm định hồ sơ bởi cơ quan quản lí nhà nước. Điều này đã bị một số tổ chức lợi dụng để “lách luật”, sản xuất và kinh doanh các sản phẩm kém chất lượng.

Thủ tục tự công bố hiện nay khá đơn giản và không mất phí, tạo điều kiện cho doanh nghiệp phát triển. Tuy nhiên, việc này cũng đồng nghĩa với việc cơ quan quản lí gặp khó khăn trong khâu hậu kiểm do số lượng sản phẩm công bố quá lớn. Bất kỳ doanh nghiệp nào có đăng ký kinh doanh đều có thể công bố sản phẩm thực phẩm. Trong khi đó, lực lượng hậu kiểm còn hạn chế. Công tác hậu kiểm bao gồm nhiều hoạt động như kiểm tra hồ sơ, kiểm tra cơ sở sản xuất, lấy mẫu sản phẩm trên thị trường hoặc tại cơ sở sản xuất để kiểm nghiệm, chi phí cho công tác kiểm nghiệm khá cao, gây khó khăn cho các địa phương.

Để giải quyết vấn đề này, Bộ Y tế đã đề xuất sửa đổi Nghị định số 15/2018/NĐ-CP theo hướng tăng cường giám sát và hậu kiểm. Đồng thời, Bộ cũng đang phối hợp với các bộ, ngành liên quan để sửa đổi Luật An toàn thực phẩm, bổ sung các quy định nhằm khắc phục những lỗ hổng hiện tại. Cục An toàn thực phẩm cũng đã tham mưu cho lãnh đạo Bộ Y tế trình Chính phủ sửa đổi Nghị định số 15/2018/NĐ-CP và các văn bản quy phạm pháp luật theo hướng thắt chặt quản lí và khắc phục những tồn tại hiện nay.