Phạt lao động công ích, một hướng đi phù hợp
UBND TPHCM vừa giao Công an thành phố phối hợp các sở, ngành nghiên cứu đề xuất sửa luật, bổ sung cách xử phạt mới với vi phạm giao thông, có thể áp dụng lao động công ích để tăng tính giáo dục. Động thái này xuất phát từ thực tế, sau khi tăng mức phạt tiền, tình trạng vi phạm giao thông tuy có giảm nhưng vẫn còn phức tạp. Một bộ phận người điều khiển phương tiện không coi phạt tiền là rào cản đủ mạnh.
Nhìn từ lợi ích cộng đồng, ý tưởng gắn xử phạt với phục vụ xã hội là hướng đi đáng suy nghĩ, song chỉ có thể phát huy tác dụng khi được thiết kế đúng pháp lý, đúng chuẩn mực và tổ chức thực thi nghiêm túc.
Trước hết, đề xuất của TPHCM đòi hỏi phải song hành với quá trình sửa đổi Luật Xử lý vi phạm hành chính và các văn bản hướng dẫn, theo đúng thẩm quyền. Hướng đi này phù hợp định hướng Chính phủ khi giao các địa phương, bộ ngành nghiên cứu giải pháp mới để siết trật tự an toàn giao thông. Nói cách khác, không thể “làm ngay”, càng không thể làm bằng công văn nội bộ. Mọi quyết định áp dụng đều phải có cơ sở pháp lý rõ ràng, tránh xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của công dân.
Thứ hai, nếu được luật hóa, chế tài này cần thiết kế nhằm đạt 3 mục tiêu tăng tính răn đe, giáo dục, phục vụ cộng đồng. Muốn vậy, cần chuẩn hóa những yếu tố cốt lõi như phạm vi hành vi áp dụng, nhất là các lỗi nguy hiểm cao như vượt đèn đỏ, nồng độ cồn, chạy quá tốc độ tại khu vực trường học, bệnh viện; nguyên tắc tương xứng – thời lượng lao động gắn với mức độ nguy hiểm, tái phạm; danh mục công việc công ích an toàn, hữu ích (vệ sinh môi trường, chăm sóc cây xanh, hỗ trợ phân luồng giao thông có hướng dẫn chuyên môn...); cơ chế tổ chức giám sát, xác nhận hoàn thành minh bạch giữa cơ quan ra quyết định xử phạt và chính quyền cơ sở; bảo đảm quyền nhân thân cho người vi phạm; bảo hộ lao động, bảo hiểm, an toàn PCCC được đặt lên hàng đầu.
Thứ ba, cần đặc biệt coi trọng yếu tố nhân văn và giáo dục hành vi. Với người trẻ, sinh viên, học sinh, nhóm mà phạt tiền thường do gia đình nộp thay – lao động công ích, kèm bắt buộc tham gia lớp ngắn về văn hóa giao thông, có thể tạo thay đổi nhận thức bền vững hơn. Với người lần đầu vi phạm, có thể áp dụng mức thời lượng nhẹ, kết hợp cảnh báo; với người tái phạm, thời lượng tăng dần và có thể kèm khóa học bắt buộc. Cách làm này gửi đi thông điệp công bằng, ai gây nguy cơ cho cộng đồng thì phải hoàn trả cho cộng đồng bằng hành động tích cực.
Thứ tư, nên triển khai theo lộ trình thí điểm, đánh giá, nhân rộng. TPHCM có thể đề xuất thí điểm trên một số địa bàn có hạ tầng, nhân lực phù hợp. Chọn hành vi rõ ràng; thiết kế công cụ đo lường (tỷ lệ tái phạm, số giờ hoàn thành, mức độ hài lòng của cư dân khu vực...). Số liệu phải được công khai định kỳ, để xã hội giám sát và cùng điều chỉnh chính sách.
Điều đáng nói là cần nhìn nhận lao động công ích chỉ là một “mũi” trong tổ hợp các giải pháp đồng bộ. Đó là hoàn thiện hạ tầng, kiểm soát nồng độ cồn bằng công nghệ, mở rộng camera phạt nguội, cải tiến quy trình nộp phạt, kháng nghị, tra cứu minh bạch. Song hành là truyền thông thay đổi hành vi dựa trên nghiên cứu công chúng, đưa văn hóa giao thông vào trường học và cộng đồng dân cư. Khi mỗi biện pháp đều có mục tiêu, chuẩn mực và dữ liệu đánh giá, tổng thể chính sách mới tạo nên hiệu ứng răn đe, giáo dục, lan tỏa tích cực.
Một chính sách tốt không chỉ nằm ở ý tưởng mà ở cách thiết kế và thực thi. Nếu được luật hóa đúng đắn, triển khai thận trọng và minh bạch, “phạt lao động công ích” có thể trở thành mảnh ghép nhân văn trong bức tranh bảo đảm trật tự an toàn giao thông, nơi mọi người cùng được hưởng lợi từ môi trường sống sạch, an toàn và văn minh.
