Phong vị ngày xuân trên mâm ngũ quả

1. Theo thuyết duy vật cổ đại xưa thì tất cả mọi vật chất đều được tạo nên bởi 5 yếu tố ban đầu, đó chính là: kim loại (kim), nước (thủy), gỗ (mộc), lửa (hỏa) và thổ (đất) được gọi là ngũ hành. Và chính cái tư tưởng ấy đã xâm nhập sâu sắc vào đời sống văn hóa các dân tộc phương Đông, trong đó có người Việt, được thể hiện ngay trên mâm ngũ quả ngày Tết.

Người xưa quan niệm, “Ngũ quả” chỉ sự tập trung đầy đủ các loại trái cây trong đất trời. Bởi con số 5 - “ngũ hành” là một con số rất tốt trong quan niệm phong thủy, thể hiện sự phát triển bền vững, mạnh mẽ. Chính vì vậy, mâm ngũ quả ngày Tết nhằm thể hiện mong muốn âm dương hòa hợp, sinh sôi nảy nở, phát triển. Và cũng bởi thế, cho nên ông cha ta đã chọn 5 loại trái cây để cúng vào đêm giao thừa với ngụ ý rằng: Những sản vật này được đúc kết từ biết bao công sức, mồ hôi và nước mắt của người lao động, kính dâng lên đất trời, thần thánh trong giờ phút linh thiêng của vạn vật sinh tồn.

Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vỹ cho biết, ngũ quả vốn là 5 thứ quả cung dưỡng (cúng dường) cho nhà Phật. Sách “Phật quang đại từ điển” ghi rõ: “Ngũ quả: Chỉ cho 5 loại trái cây mà các tỳ khưu phải nấu chín hoặc gọt vỏ mới được ăn. Đó là: Loại quả có hạt như: Táo, hạnh, đào, mận...; Loại quả có da như: Dưa, lê, dâu...; Loại quả có vỏ như: Dừa, hồ đào, thạch lựu...; Loại có vỏ sần sùi như: Tùng, bách, tô nhẫm...; và loại có góc cạnh như: Ấu, các loại đậu lớn nhỏ... 5 loại trái cây trên đây cũng được dùng để cúng dường trong pháp hội Vu lan bồn”.

Ngày nay, 5 loại trái cây bày mâm ngũ quả có thể khác đi tùy từng nơi, từng lúc. Người ta thường chọn 5 trong các thứ quả sau đây để bài trí: Phật thủ, chuối xanh, bưởi, táo, quất, cam, ớt, thanh long, lêkima (quả trứng gà)... 3 màu thường được ưu tiên: Màu xanh (mong muốn sự bình yên), màu vàng (màu nhà Phật), màu đỏ (mong muốn sự may mắn). Tuy nhiên, ý nghĩa trong việc cúng dường của nó thì vẫn được bảo lưu.

2. Chỉ với 5 loại quả, nhưng mâm ngũ quả ngày Tết của người Việt ở 3 miền Bắc - Trung - Nam lại có những cách thể hiện khác nhau. Cụ thể, ở miền Bắc, đa số mọi người đều bày biện mâm ngũ quả theo thuyết “Ngũ hành” trong văn hóa phương Đông là vạn vật phải dung hòa cùng trời đất. 5 loại quả thường được bày gồm có: Chuối, bưởi, đào, hồng và quýt. Cách trình bày phổ biến và truyền thống nhất là để nải chuối ở dưới cùng, đỡ lấy toàn bộ các loại quả khác. Ở chính giữa là quả bưởi hoặc phật thủ vàng, đào, hồng, quýt thì bày xung quanh còn những chỗ trống có thể cài xen kẽ quất, táo xanh hoặc quả ớt chín đỏ.

Trong khi đó, dải đất miền Trung được ví như là đòn gánh đỡ 2 đầu Nam Bắc của đất nước ta. Nơi đây vốn là mảnh đất nghèo khó, đất đai cằn cỗi, khí hậu khắc nghiệt và không hề nhận được sự ưu ái của thiên nhiên ban tặng một chút nào. Do đó, vào dịp Tết Nguyên đán, ở đây rất ít hoa quả nên người dân cũng không quá câu nệ hình thức mà chủ yếu có gì cúng nấy và thành tâm dâng cúng lên tổ tiên, bày tỏ tấm lòng thành kính nhất. Bởi thế, mâm ngũ quả ngày Tết của mỗi nhà lại khác nhau và các loại quả thường thấy nhiều là thanh long, chuối, dưa hấu, mãng cầu, dứa…

Riêng miền Nam với lợi thế có nhiều loại quả quanh năm, nên Tết đến, người dân bày biện mâm ngũ quả với hình thức khá lạ so với người miền Bắc. Qua mâm ngũ quả, người dân Nam Bộ mong muốn là “cầu sung vừa đủ xài” để bước sang năm mới đủ đầy, sung túc. Do đó, trong mâm ngũ quả ngày Tết ở miền Nam thường tương ứng với 5 loại quả: Mãng cầu, sung, dừa, đu đủ và xoài. Ngoài ra, còn có thêm quả thơm (dứa) với mong muốn là con đàn cháu đống đầy nhà hay một cặp dưa hấu xanh vỏ đỏ lòng để cầu xin sự may mắn. Trong khi, mâm ngũ quả ngày Tết của người miền Bắc có thể thờ chuối, lê…thì người miền Nam lại rất kỵ một số loại quả có phát âm mang tên gọi với ý nghĩa không tốt như chuối gần với từ chúi nhủi, làm ăn không phất lên được, cam, quýt với ý nghĩa cam làm quýt chịu, lê gần với lê lết, đổ bể, thất bại.

Có thể thấy, mâm ngũ quả ngày Tết là nét văn hóa đặc trưng của người Việt và mặc dù có sự khác biệt giữa các vùng miền nhưng tất cả đều thể hiện sự thành kính hướng về cội nguồn, tổ tiên và ước mong một năm mới an khang, hạnh phúc.

3. Từ nguyên tắc chung về “Ngũ hành”, ngày nay, trong mỗi gia đình, mâm ngũ quả ngày Tết cũng có nhiều “biến thể” cho thấy sự sáng tạo tùy thuộc hoàn cảnh kinh tế. Thêm vào đó, hoa quả ngày nay cũng phong phú, bên cạnh các loại quả mang tính đặc trưng của vùng miền còn có nhiều loại quả nhập ngoại. Chính vì thế, nhiều gia đình trẻ hoặc những bà con người Việt sống xa Tổ quốc thường có băn khoăn, màu sắc mâm ngũ quả có nhất định phải đủ các loại quả có màu theo “Ngũ hành” hay không? Nếu muốn bày thêm những quả khác vì quanh nơi sinh sống có sẵn liệu được không?... Một số nhà nghiên cứu văn hóa dân gian cho biết, việc chọn quả theo màu sắc của “Ngũ hành” được thì càng tốt, nhưng không thì vẫn có thể chọn những quả theo nghĩa riêng, tuy hoàn cảnh, thể hiện mong muốn của gia chủ.

Mâm ngũ quả tưởng là bày biện đơn giản, tuy vậy, cũng có những lưu ý tránh. Nhiều người thường rất hay có thói quen mua quả sớm để bày trí mâm ngũ quả ngày Tết nhưng nếu mua phải những quả chín ép sẽ rất nhanh hỏng. Không những thế, mâm ngũ quả thường được để sau 30 Tết tới cả tuần lễ, thậm chí tới Rằm tháng Giêng vì thế không nên mua và bày mâm ngũ quả quá sớm trước Tết. Nên lựa những quả già nhưng chưa chín quá, ví dụ như chuối phải là chuối xanh, các loại quả xoài, đu đủ, hồng… nên mua quả ương ương về bày để không bị thối. Dù nhiều loại quả nhưng vẫn nên bày trí quả Phật thủ. Đặc biệt, không nên rửa quả trước khi đặt lên ban thờ vì sẽ làm quả sớm bị thối hoặc héo ở những chỗ còn đọng nước. Để làm sạch, bạn có thể dùng khăn giấy ẩm lau là được.

Các loại quả thường được bày trên mâm ngũ quả ngày Tết:

Chuối: tượng trưng cho con cháu sum vầy, quây quần, đầm ấm hạnh phúc bên nhau và cùng nhau hứng lấy may mắn, luôn bao bọc và che chở cho nhau suốt đời.

Phật thủ: tượng trưng cho bàn tay khổng lồ của Phật Tổ Như Lai luôn che chở cho cả gia đình.

Bưởi: thể hiện mong muốn an khang, thịnh vượng.

Lê, Đào, Cam, Quýt: tượng trưng cho sự thành đạt danh vọng, thăng tiến trong sự nghiệp.

Thanh long: tượng trưng cho rồng mây hội tụ, thể hiện sự phát tài phát lộc.

Quả trứng gà/Lêkima: là lộc Trời cho.

Dưa hấu: căng tròn, mát lành thể hiện sự ngọt ngào, may mắn.

Sung: gắn với biểu tượng sung mãn, sức khỏe và tiền bạc.

Đu đủ: nghĩ là đầy đủ, tượng trưng cho sự thịnh vượng.

Xoài: phát âm giống như “xài” tượng trưng cho cầu mong việc tiêu xài không thiếu thốn.