Tại sao đợt bùng phát đậu mùa khỉ mới đáng lo ngại?

Ngày 15/8, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã tuyên bố đợt bùng phát đậu mùa khỉ đang diễn ra ở châu Phi là tình trạng khẩn cấp về sức khỏe toàn cầu, mức báo động cao nhất theo luật y tế quốc tế. Tuyên bố này được đưa ra sau tuyên bố tình trạng khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng mà Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Châu Phi đưa ra cho lục địa này vào ngày 14/8.

Một chủng virus gây chết người hơn, nhánh Ib, đang lây lan nhanh chóng ở Cộng hòa Dân chủ Congo và đã lây lan đến ít nhất 4 quốc gia trước đây không bị ảnh hưởng ở châu Phi. Tổng giám đốc WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus cho biết nguy cơ lây lan quốc tế là "rất đáng lo ngại".

Ông Dimie Ogoina, Chủ tịch Ủy ban khẩn cấp của WHO cho biết: "Tất cả đều nhất trí rằng, đợt bùng phát đậu mùa khỉ hiện tại là một sự kiện bất thường. Những gì chúng ta có ở châu Phi chỉ là phần nổi của tảng băng chìm… Chúng ta không nhận ra hoặc không có bức tranh toàn cảnh về gánh nặng của bệnh đậu mùa khỉ".

Điểm khác biệt của đợt bùng phát này là gì?

Đậu mùa khỉ là một căn bệnh do virus liên quan đến virus đậu mùa hiện đã bị xóa sổ. Theo WHO, bệnh có thể lây lan qua tiếp xúc gần như chạm, hôn hoặc quan hệ tình dục, cũng như qua các vật liệu bị nhiễm bệnh như khăn trải giường, quần áo và kim tiêm.

Các triệu chứng ban đầu thường giống cúm như: sốt, ớn lạnh, kiệt sức, đau đầu và yếu cơ, thường sau đó là phát ban đau hoặc ngứa với các tổn thương nổi lên đóng vảy và tự khỏi trong vài tuần.

Đậu mùa khỉ đặc trưng bởi hai nhánh di truyền, I và II. Nhánh I là nhóm virus rộng đã tiến hóa trong nhiều thập kỷ, có sự khác biệt rõ rệt về mặt di truyền và lâm sàng.

Nhánh II chịu trách nhiệm cho một đợt bùng phát toàn cầu cũng được tuyên bố là trường hợp khẩn cấp về sức khỏe toàn cầu từ tháng 7/2022 đến tháng 5/2023.

Nhưng đợt bùng phát mới này do nhánh I gây ra, gây ra bệnh nghiêm trọng hơn. Phân nhóm chịu trách nhiệm cho hầu hết sự lây lan đang diễn ra, nhánh Ib, tương đối mới.

"Do một số yếu tố khác nhau, Ib đã nổi lên như một đột biến mới thích nghi với con người", Tiến sĩ Daniel Bausch, cố vấn cấp cao về an ninh y tế toàn cầu tại FIND, một tổ chức phi lợi nhuận toàn cầu tập trung vào công bằng y tế, cho biết.

Ông cho biết, loại virus này thường lây truyền từ động vật sang người. Nhưng một khi đột biến thích nghi, nó có thể lây truyền qua người và gây ra các đợt bùng phát lớn hơn.

Nhánh Ib là mới và đáng lo ngại, nhưng tình hình hiện tại còn phức tạp hơn do có nhiều đợt bùng phát chồng chéo. "Chúng ta không chỉ giải quyết một đợt bùng phát của một nhánh; chúng ta đang giải quyết một số đợt bùng phát của các nhánh khác nhau ở các quốc gia khác nhau với các phương thức lây truyền khác nhau và các mức độ rủi ro khác nhau", Tổng giám đốc WHO Tedros cho biết hôm 15/8.

Bệnh nguy hiểm như thế nào?

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Mỹ, một số đợt bùng phát của nhánh I đã giết chết tới 10% số người mắc bệnh, mặc dù các đợt bùng phát gần đây có tỷ lệ tử vong thấp hơn. Tỷ lệ tử vong của nhóm II là dưới 0,2%.

Một số nhóm đối tượng nhất định như: trẻ sơ sinh, những người có hệ miễn dịch suy yếu nghiêm trọng và phụ nữ mang thai có nhiều khả năng bị nhiễm trùng nghiêm trọng hơn. Tuy nhiên, việc giám sát đậu mùa khỉ vẫn chưa đầy đủ và vẫn còn nhiều điều cần tìm hiểu, tiến sĩ Bausch cho biết.

“Đây là loại virus có trong môi trường và có lẽ được duy trì ở các loài động vật có vú nhỏ ở châu Phi và chúng ta thực sự không có phương pháp chẩn đoán phù hợp. Không khó để chẩn đoán nhiễm trùng đậu mùa khỉ khi bạn có phòng thí nghiệm ngay bên cạnh, nhân viên phòng thí nghiệm lành nghề và công nghệ. Nhưng tất nhiên, hầu hết các trường hợp này thường xảy ra ở những vùng nông thôn, vì vậy việc lấy mẫu và đưa đến phòng thí nghiệm là một điều khó khăn”, ông Bausch cho biết.

Theo ông Bausch, hiểu biết của chúng ta về khả năng lây truyền và nguy cơ tử vong có thể bị bóp méo do những hạn chế có xu hướng chỉ phát hiện ra những trường hợp nghiêm trọng nhất. Bất kể thế nào, việc gia tăng sự lây lan sẽ làm tăng gánh nặng cho sức khỏe cộng đồng và số lượng cá nhân bị ảnh hưởng.

“Đây là căn bệnh gây ra rất nhiều đau đớn và đau khổ, rất nhiều nỗi sợ hãi, rất nhiều sự hoảng loạn”, ông Bausch nói.

Bệnh đậu mùa khỉ đã xuất hiện ở đâu?

Trong nhiều thập kỷ, bệnh đậu mùa khỉ chủ yếu được tìm thấy ở Trung và Tây Phi. Phần lớn các trường hợp mắc nhóm I đến từ Trung Phi và Cộng hòa Dân chủ Congo, và phần lớn các trường hợp mắc nhóm II đến từ Nigeria.

Năm 2022, mối lo ngại ngày càng tăng khi các trường hợp bắt đầu lây lan ở châu Âu và Bắc Mỹ. Sự lây lan rộng rãi trên phạm vi quốc tế là lý do chính khiến đậu mùa khỉ được tuyên bố là tình trạng khẩn cấp về sức khỏe toàn cầu, nhưng mô hình địa lý của đợt bùng phát hiện tại khác với đợt bùng phát hai năm trước.

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Châu Phi, hiện nay, đậu mùa khỉ đang lan đến nhiều quốc gia ở châu Phi, những nước trước đây không bị ảnh hưởng. Trong khi phần lớn các trường hợp vẫn tập trung ở Cộng hòa Dân chủ Congo, các trường hợp cũng đã được báo cáo ở ít nhất 13 quốc gia trên khắp lục địa.

Ngày 16/8, Thụy Điển đã xác nhận trường hợp đầu tiên mắc đậu mùa khỉ nhóm I, đánh dấu lần đầu tiên nó được phát hiện bên ngoài châu Phi.

Theo ông Bausch, chúng ta không nên chủ quan cho đến khi dịch bệnh thực sự qua đi, đặc biệt là khi du lịch quốc tế đang trở nên phổ biến như hiện nay. Có nhiều lý do để lo lắng và nên hành động sớm.

Ông Bausch cho biết, cũng có yếu tố công bằng và nhân quyền. Tuyên bố tình trạng khẩn cấp về sức khỏe toàn cầu từ năm 2022 đã tạo ra tiền lệ và tương tự như vậy, các mô hình lây truyền ở nhiều quốc gia ở châu Phi cũng đáng được quan tâm và cấp bách như sự lây lan ở các quốc gia có thu nhập cao.

Làm thế nào để ngăn chặn sự lây lan?

Vaccine phòng ngừa đậu mùa khỉ đã có sẵn, nhưng chúng không được tiếp cận rộng rãi ở châu Phi. Không có trường hợp nào thuộc nhóm I được phát hiện tại Mỹ, nhưng CDC Mỹ đã khuyến cáo vào tuần trước rằng, những người Mỹ tiếp xúc hoặc có nguy cơ cao mắc đậu mùa khỉ nên tiêm vaccine.

Theo thông cáo báo chí chi tiết vào ngày 16/8, Liên minh vaccine Gavi có tới 500 triệu đô la để chi cho việc cung cấp vaccine đậu mùa khỉ cho các quốc gia bị ảnh hưởng bởi dịch bệnh bùng phát, bao gồm Cộng hòa Dân chủ Congo và các quốc gia lân cận. Bắt đầu từ năm 2026, Gavi sẽ thiết lập một kho dự trữ vaccine đậu mùa khỉ toàn cầu, tương tự như các kho dự trữ vaccine phòng bệnh tả, Ebola, viêm màng não và sốt vàng da hiện có.

Nhưng theo WHO, vaccine chỉ là một phần của phản ứng; việc ngăn chặn sự lây lan cũng sẽ đòi hỏi phải tăng cường giám sát, chẩn đoán và nghiên cứu để lấp đầy "những khoảng trống trong hiểu biết". Tổ chức này đã ký vào quy trình Liệt kê sử dụng khẩn cấp cho cả hai loại vaccine đậu mùa khỉ và xây dựng một kế hoạch ứng phó khu vực cần 15 triệu đô la, trong đó 1,5 triệu đô la được giải ngân từ Quỹ dự phòng khẩn cấp của WHO.

Theo ông Tim Nguyen của Chương trình Khẩn cấp Y tế của WHO, hiện có nửa triệu liều vaccine đang được dự trữ và có thể sản xuất thêm 2,4 triệu liều nữa vào cuối năm nay.

Tiến sĩ Abdou Salam Gueye, Giám đốc Chương trình Khẩn cấp Khu vực Châu Phi, cho biết thêm rằng, Cộng hòa Dân chủ Congo và Nigeria sẽ là những quốc gia đầu tiên nhận được các loại vaccine này.