Tiến tới miễn phí sách giáo khoa và phổ cập giáo dục phổ thông
Bước vào năm học đầu tiên của chu trình thứ hai triển khai chương trình giáo dục phổ thông (GDPT) 2018, ngành giáo dục tiếp tục nỗ lực cải cách chương trình, đội ngũ giáo viên, mạng lưới trường lớp… Riêng sách giáo khoa, Bộ Chính trị yêu cầu bảo đảm cung cấp một bộ sách giáo khoa thống nhất toàn quốc, phấn đấu tới năm 2030 cung cấp miễn phí sách giáo khoa (SGK) cho tất cả học sinh.
Những thành công bước đầu
Chương trình GDPT 2018 bắt đầu triển khai từ năm học 2020-2021 với khối lớp 1 và được thực hiện theo lộ trình cuốn chiếu đến năm học 2024-2025 hoàn thành trên toàn bộ bậc học. Nhìn lại chặng đường 5 năm qua, dù còn gặp không ít khó khăn nhưng theo Bộ GDĐT, chương trình GDPT 2018 đã bám sát các mục tiêu, yêu cầu và cụ thể hóa các nội dung đặt ra trong Nghị quyết 88/2014/QH13 của Quốc hội, có tính kế thừa và phát triển, tiếp thu các thành tựu khoa học và kinh nghiệm trên thế giới, có nhiều đổi mới, tiến bộ so với các chương trình GDPT trước đây. Chương GDPT 2018 được thiết kế theo hướng phát triển năng lực, phẩm chất học sinh. Hệ thống môn học được thiết kế theo hướng bảo đảm cân đối nội dung các lĩnh vực giáo dục, phù hợp với từng cấp học, lớp học, khắc phục sự trùng lặp giữa các môn; giảm số môn học và hoạt động giáo dục, giảm số tiết học, đồng thời áp dụng một số biện pháp nhằm khắc phục tình trạng quá tải, tích hợp sâu ở các lớp học dưới, phân hoá dần ở các lớp học trên.
Nội dung môn học cơ bản được tinh giản, giảm tính hàn lâm, tăng cường thực hành, vận dụng thực tế và gắn với thực tiễn đời sống. Việc đổi mới phương pháp giáo dục đã được thực hiện ở tất cả các cơ sở giáo dục, hình thức tổ chức dạy học được đa dạng hóa, ứng dụng công nghệ tiên tiến. Vai trò chủ động của học sinh được phát huy; giáo viên tự tin, làm chủ lớp học tốt hơn, năng động, tích cực hơn trong từng giờ dạy, thể hiện rõ vai trò người tổ chức, kiểm tra, định hướng.
Cô giáo Bùi Thị Ngọc Dung, Hiệu trưởng Trường Tiểu học Trần Tế Xương (phường Nam Định, Ninh Bình) cho biết, lứa học sinh đầu tiên của nhà trường tốt nghiệp cấp tiểu học chương trình 2018 đã trải qua một đợt khảo sát theo đề án chung của sở giáo dục trên toàn tỉnh Nam Định (cũ). Kết quả học sinh lớp 5 năm học 2024-2025 đạt khá tốt so với mặt bằng chung toàn tỉnh dù đặc thù của nhà trường là có nhiều học sinh khó khăn.
Chương trình mới có điểm khác biệt so với chương trình 2006 là dạy cho học sinh biết học để làm, học để áp dụng vào cuộc sống. Chúng tôi đánh giá kết quả như vậy là thành công và tin rằng với mặt bằng chung của địa phương hay trong cả nước thì chương trình đều đáp ứng yêu cầu đặt ra, mang lại những cái mới để học sinh áp dụng vào trong cuộc sống.
Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 đã hoàn thành và ghi nhận những kết quả tích cực với nhiều đổi mới quan trọng như tập trung vào đánh giá năng lực thay vì chỉ kiến thức thuần túy, nhấn mạnh vào việc học và dạy thật, kết quả thật. Kỳ thi đã hoàn thành mục tiêu xét công nhận tốt nghiệp, đánh giá chất lượng giáo dục và cung cấp dữ liệu cho tuyển sinh đại học, cao đẳng. Đáng chú ý, kỳ thi lần đầu tiên có sự linh hoạt trong lựa chọn môn thi theo sở trường và nguyện vọng của học sinh, thể hiện tinh thần tôn trọng sự đa dạng và cá nhân hóa trong giáo dục. Không có đoán đề, học tủ, không có “xôn xao lộ đề thi” như nhiều năm gần đây ở môn Ngữ văn, học sinh phải học kỹ, nắm được phương pháp, kỹ năng làm bài, tham khảo sách báo thay vì học thuộc mong trúng tủ.
GS.TS Đỗ Đức Thái, Trường ĐH Sư phạm Hà Nội đánh giá, với sự ra đời của chương trình GDPT 2018, học sinh không còn bị nhồi nhét kiến thức mà thay vào đó, năng lực và khả năng tư duy sẽ được hình thành theo từng cấp độ thông qua các hoạt động học tập. Chương trình được thiết kế để hình thành con người với những phẩm chất, năng lực nhất định, không phải là một bản liệt kê mục lục các môn. Kết quả của chương trình 2018 không phải là học sinh thu lượm được bao nhiêu kiến thức, mà là học sinh có được phẩm chất và năng lực gì.
Phổ cập giáo dục phổ thông “càng sớm càng tốt”
Hiện Bộ GDĐT đang hoàn thiện dự thảo chương trình giáo dục nâng cao cho 15 môn chuyên tại các trường THPT chuyên, áp dụng thống nhất toàn quốc. Điều này đang được kỳ vọng giúp xóa bỏ khoảng cách giữa các địa phương đồng thời nâng cao chất lượng đào tạo nhân lực chất lượng cao, bồi dưỡng học sinh giỏi.
Ghi nhận tại các trường chuyên hiện nay, việc xây dựng chương trình giảng dạy chủ yếu căn cứ vào nội dung chuyên đề bồi dưỡng do Bộ GDĐT tổ chức hoặc dựa trên cấu trúc đề thi học sinh giỏi quốc gia. Do tự xây dựng nên có thể có sự chênh lệch giữa các địa phương. Nếu có một chương trình khung, áp dụng thống nhất toàn quốc sẽ tạo sự đồng bộ, thuận lợi trong giảng dạy cho cả thầy và trò, từ đó nâng cao chất lượng bồi dưỡng học sinh giỏi của các địa phương.
Về những mặt hạn chế như thiếu giáo viên, chưa đồng bộ cơ sở vật chất… trong thời gian tới, ngành giáo dục cùng các địa phương đang nỗ lực tháo gỡ, tìm giải pháp. Cụ thể, theo thống kê của Bộ GDĐT, hết năm học 2024-2025, cả nước vẫn thiếu 120.000 giáo viên các cấp, trong đó riêng giáo viên mầm non thiếu gần 45.000. Đặc biệt, trong số 66.000 chỉ tiêu biên chế được giao, các địa phương mới chỉ tuyển được gần 6.000 giáo viên trong suốt ba năm qua. Nguyên nhân thiếu hụt giáo viên có thể do yêu cầu tổ chức dạy học 2 buổi/ngày ở cấp tiểu học và THCS, cũng có nơi do học sinh các cấp tăng, có nơi do không có nguồn tuyển giáo viên…
Giải pháp cho vấn đề này, theo Bộ GDĐT đó là giao việc tuyển dụng, điều động giáo viên về Sở GDĐT. Nếu giao cho cấp xã làm việc này thì cả nước có đến 3.321 đầu mối, tình trạng thừa thiếu giáo viên cục bộ sẽ càng trầm trọng vì không thể điều giáo viên từ xã này sang xã khác. Tại Công văn số 4555/BGD&ĐT-GDPT, hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ giáo dục phổ thông năm học 2025-2026, Bộ GDĐT yêu cầu các địa phương tính toán đồng bộ nhiều giải pháp để khắc phục tình trạng thiếu giáo viên như thực hiện ký hợp đồng giảng dạy, thực hiện điều động, biệt phái, thuyên chuyển, bố trí dạy liên trường; không để việc sắp xếp, tổ chức lại bộ máy làm gián đoạn hoặc gây thiếu hụt đội ngũ giáo viên, ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục. Bảo đảm đủ giáo viên để tổ chức dạy học đúng, đủ các môn học theo Chương trình GDPT; khắc phục tình trạng bố trí, sử dụng giáo viên không phù hợp với chuyên ngành đào tạo.
Đồng thời, xây dựng cơ chế huy động nguồn nhân lực có trình độ chuyên môn cao, bao gồm: nghệ nhân, nghệ sĩ, vận động viên chuyên nghiệp, tình nguyện viên người nước ngoài tham gia tổ chức các hoạt động giáo dục trong nhà trường, đặc biệt trong các lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật, thể thao, kỹ năng sống. Đây được coi là giải pháp quan trọng để từng bước tháo gỡ bài toán thiếu giáo viên nhiều năm qua.
Liên quan đến những khó khăn ngành giáo dục đang phải đối mặt, Tổng Bí thư Tô Lâm trong bài phát biểu nhân dịp khai giảng năm học mới yêu cầu ngành giáo dục phổ cập giáo dục phổ thông "càng sớm càng tốt", để học sinh không còn gặp áp lực thi chuyển cấp như thời gian qua.
"Giờ nỗi lo về học phí thì Nhà nước lo rồi. Chúng ta đã có nhiều có điều kiện thuận lợi, làm sao các cháu và các thầy giảm áp lực thi chuyển cấp lên cấp 3 hiện nay. Nếu chúng ta phổ cập thì sẽ thanh toán được vấn đề này" - Tổng Bí thư chỉ đạo.
Tổng Bí thư cho biết: "Bộ GDĐT có báo cáo với tôi hiện chỉ khó khăn về trường lớp, đội ngũ thầy cô giáo. Những việc đó chúng ta hoàn toàn làm được. Các cháu học sinh thì rất mong ước được tiếp tục đi học, nếu không được phổ cập, các cháu 13 -14 tuổi bước vào cuộc đời sẽ còn rất nhiều khó khăn".
GS.TS Phạm Tất Dong, nguyên Phó Chủ tịch Hội Khuyến học Việt Nam: Đảm bảo công bằng trong giáo dục
Tôi hoàn toàn ủng hộ chủ trương cả nước dùng chung một bộ SGK. Cùng với đó là phấn đấu tiến tới học sinh được phát SGK miễn phí là tin vui với nhiều gia đình, nhất là những hộ nghèo, khoản tiền mua SGK cho con cũng là một mối lo. Từ năm học này áp miễn học phí cho học sinh từ mầm non tới phổ thông trường công lập, học sinh ngoài công lập được hỗ trợ miễn phí là một chính sách lớn khẳng định chủ trương xuyên suốt của Đảng, Nhà nước ta đó là đảm bảo công bằng trong giáo dục. Không đứa trẻ nào bị bỏ lại phía sau trong chuyện học hành. Đó là sự chia sẻ thiết thực, giúp các bậc phụ huynh yên tâm hơn, để dành nguồn lực tập trung cho những nhu cầu khác cũng quan trọng không kém như dinh dưỡng, sức khỏe hay hoạt động ngoại khóa cho con em mình. Điều này cũng giúp thu hẹp chênh lệch giáo dục giữa thành thị và nông thôn, miền xuôi và miền ngược, để mọi trẻ em đều có cơ hội đến trường và tiếp cận tri thức, phát triển năng lực toàn diện, trở thành những công dân tốt, đóng góp cho sự phát triển của đất nước.
Tuy nhiên, cần nghiên cứu kỹ những thách thức đặt ra khi triển khai đồng bộ như nguồn ngân sách chi trả, cách thức thực hiện để làm sao đạt hiệu quả thiết thực, tránh lãng phí.
Tiến tới năm 2030 cung cấp miễn phí sách giáo khoa
Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo được ban hành ngày 22/8. Trong đó, Bộ Chính trị yêu cầu rà soát, đánh giá việc triển khai thực hiện Chương trình GDPT; bảo đảm cung cấp một bộ SGK thống nhất toàn quốc, phấn đấu tới năm 2030 cung cấp miễn phí SGK tất cả học sinh.
Dù chương trình và SGK theo chương trình 2018 đã triển khai 5 năm nhưng vấn đề một hay nhiều bộ SGK vẫn luôn là đề tài nóng và nhận được sự quan tâm của đông đảo dư luận. GS.TS Lê Anh Vinh, Viện trưởng Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam là người đã trực tiếp tham gia biên soạn SGK và bám sát thực tiễn triển khai chương trình trong 5 năm qua cho rằng: “Đảm bảo cung cấp một bộ sách thống nhất toàn quốc” nhằm đảm bảo mọi vùng miền, đặc biệt là vùng khó khăn, có thể triển khai chương trình mới thuận lợi, không bị cản trở bởi giá sách, nguồn cung hay khả năng tiếp cận học liệu là một việc phù hợp. Nếu có đơn vị, cá nhân biên soạn được sách hay hơn, phù hợp hơn, cánh cửa luôn mở để đưa vào sử dụng. Nhưng nếu không làm tốt hơn hẳn, việc có nhiều bộ sách “tốt như nhau” và có thể thay thế nhau, sẽ chỉ phân tán nguồn lực và gây khó khăn cho triển khai, trong khi giá trị gia tăng không đáng kể. Ai dám chắc chúng ta không rơi vào tình huống này?
Theo quan điểm của Viện trưởng Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam, sáng tạo và tự chủ của giáo viên không phụ thuộc vào số lượng bộ sách, mà nằm ở năng lực sư phạm và khả năng tổ chức dạy học: biến nội dung thành trải nghiệm phù hợp, gắn kết với đời sống học sinh, và khơi gợi hứng thú học tập. Một bộ sách tốt chỉ là công cụ; hiệu quả dạy học vẫn phụ thuộc vào tay nghề và sự chủ động của người thầy.
“Số lượng bộ sách không nên là thước đo của đổi mới; điều quyết định nằm ở việc mọi vùng miền có được bộ sách tốt nhất để triển khai thuận lợi, đồng thời giáo viên được hỗ trợ để biến sách thành bài học sống động và hiệu quả” – GS. TS Lê Anh Vinh cho hay.
Ở tuổi 84, nhà giáo Nguyễn Áng, tác giả SGK toán tiểu học của hai thời kỳ thay sách 2006 và 2018 (bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống) vẫn sẵn sàng tham gia tập huấn SGK cho các địa phương. Ông vừa hoàn thành bài giảng tập huấn với khoảng 100 slides về các tư liệu trong SGK và các tư liệu tham khảo khác nhằm đáp ứng yêu cầu chuyên đề của địa phương về nghiên cứu chuyên sâu SGK toán tiểu học, dạy học theo định hướng phát triển năng lực. Ông cũng đồng tình với những ý kiến của GS.TS Lê Anh Vinh về việc nếu tới đây chỉ lựa chọn một trong ba bộ SGK hiện hành để sử dụng thống nhất cũng không làm mất đi tự chủ hay sáng tạo của giáo viên. Với xu hướng thế giới, nhất là với thực tiễn vùng miền, cơ chế, cách chỉ đạo, quản lí giáo dục Việt Nam hiện nay, nhà giáo Nguyễn Áng cho rằng SGK là công cụ dạy học còn giáo viên mới là người quyết định hiệu quả dạy học.
GS Nguyễn Minh Thuyết, Tổng chủ biên Chương trình GDPT 2018: Tiếp tục điều chỉnh, bổ sung chương trình để phù hợp với thực tế
Sau 5 năm triển khai, đến nay đã có lứa học sinh đầu tiên hoàn thành trọn vẹn chương trình GDPT 2018 ở cấp tiểu học và ra trường. Cần nhìn lại những gì đã làm được và những gì cần tiếp tục giải quyết để đổi mới thành công.
Trong thời gian tới, chương trình cần tiếp tục được điều chỉnh, bổ sung cho phù hợp với tình hình thực tế và các văn bản mới của Đảng, Nhà nước, các tài liệu về chương trình và khoa học giáo dục ở mỗi thời kỳ phát triển. Cần khắc phục tình trạng quá tải và tạo điều kiện để học sinh có nhiều thời gian vui chơi, giải trí, tham gia các hoạt động thể thao, văn nghệ...; cụ thể hóa các yêu cầu cần đạt về phẩm chất, năng lực...; xây dựng chương trình giáo dục dành cho các đối tượng chuyên biệt; điều chỉnh nội dung giáo dục của địa phương; bảo đảm tính chủ động trong xây dựng kế hoạch của nhà trường; thống nhất giữa chương trình và các văn bản về đánh giá kết quả giáo dục; tạo điều kiện thuận lợi để thực hiện chương trình.
